29452 P1070609

III i. 277 Dor., zgodnie zresztą z bardzo dawną, co najmniej szesnasto-wieczną ¹⁴³ tradycją takich zastosowań.

Wydaje się, że zasada repartycyjna „żywotność — nieżywotność działa dwukierunkowo, nazwy odnoszone przede wszystkim do realiów świata ludzkiego mają tendencję do wycofywania się ze związków z wyrazami oznaczającymi przedmioty; np. podniebienie, ustabilizowawszy się w treści ‘górna część jamy ustnej* wyszło z obiegu jako nazwa stropu, firmamentu^I44, skóro stała się tylko nazwą wierzchniej powłoki ciała zwierzęcego, natomiast jako oznaczenie pokrywy tkanek roślinnych wyspecjalizował się wyraz kora ¹⁴³ bądź skórka itp.

Można by się było dopatry wać w zmianach semantycznych typu syno* nimiczno-repartycyjnego trzeciej jeszcze tendencji: do różnicowania nazw odnoszonych pierwotnie zarówno do mężczyzn, jaik i do kobiet. Działa ona jednak w sposób mniej „naoczny”, bo zaświadcza ją znacznie mniejsza liczba przykładów. Za jej przejaw uznać jednak można dzieje wyrazów podrostek i podlotek, które określały bez różnicy zarówno dorastającą panienkę, jak i dorastającego młodzieńca. Sienkiewicz pisze np. „Podło-ty obu płci i starcy orali i siali oziminy". Pot. VI. 211, Dor.; a oto inne przykłady dziewiętnastowieczne: „(...) Będąc niegdyś podlotkiem, studendkiem na wakacjach, przez płot przełaziłem". Gordon Sołdat 150; „Chłopiec podlotek zazdrości skrzydeł dwu synogarlicom Słów. Ben. 127; „Dziewczyna, młodziutki podrostek, trzyma fiołki w ręku”. Kremer Listy II, 249, Dor. Obecne rozgraniczenie obu nazw (podrostek *o mężczyźnie* — podlotek ^lo kobiecie*) położyło kres ich wspólnofunkcyjności i wymiennośd. Niemożliwe byłoby też dziś odniesienie nazwy dziewica {ewentualnie w postaci zmaskulinizowanej dziewic) do niewinnego mężczyzny, tak jak to się zdarzało w XVI w., np. „Ci są, którzy się z niewiastami nie pokalali, bo dziewicami są”. Wuj. N. T. Apoc. 14,4; „Wszystka orda księżej papieskiej, którzy dlatego dziewicami zostali, aby tym więtsze nieczystości płodzić mogli”. Krów. Obr. 227, Sł. Sz.

- Wydaje się, że najwyraziściej przejawia się tendencja do wyodrębnienia grupy nazw realiów związanych ze środowiskiem ludzkim i że właśnie ona stanowi bodziec większości przeobrażeń syńońimiczno-repartycyjnych. Uardzo wyraźnie ujawniła się ona w ewolucji wyrazu osoba mającego ^{1 2}

kiedyś ogólne znaczenie 'kształt, postać*. Rzeczownik ten odnosił się zarówno do postaci ludzkiej, jak do kształtu zwierzęcego („Diabeł w osobie Wróblika polatując, przeszkadzał kazaniu piskiem". Birk Dom 88, L), a nawet do wyglądu rośliny czy przedmiotu („Pierwej niby trawa zbożna wfefchodzi., potem aię ukazuje osoba zboża, a za tym ukaże się owoc". Biał. Post. 250; „W warzoną smołę nasyp wapna. mieszając społem, aże się wszystko spuści w jedną osobę". Cresc. 33, L). Zresztą w niektórych swych odcieniach, np. w znaczeniu gatunek'^,M, wyraz występował wyłącznie iw związkach t nazwami zwierząt, roślin i przedmiotów. W tym uzuaie, typowym dla XVI w., następowały później stopniowe modyfikacje, aż w XIX w. ukształtował się stan bliski współczesnemu: rzeczownik można było zastosować tylko w odniesieniu do człowieka, chociaż jeszcze nie nastąpiło uabstrakcyjnienie jego treści, charakterystyczne dla polszczyzny dwudziestowiecznej (jednostka ludzka*); zachowywał on mianowicie konkretne. fizyczne znaczenie "postać, kształt*: „Człowiek ów, panujący osobą swą nad gronem dostojników (...)". Gomul. Mieszczka 89, Dor.

Sam przebieg repartycji synonimów ma także charakter powtarzalny, podlega pewnym ogólniejszym prawidłowościom. Z zasady np. wyraz starszy, tradycyjnie używany w pewnym zakresie znaczeniowym, po repartycji „zachowuje dla siebie" sferę użyć bardziej wyspecjalizowanych i ograniczonycfi niż jego synonim przejmujący część jego dawnych funkcji. Tak np. wygląda dziś udział dwóch czasowników: przemagać i przezwyciężać w ogólnym zakresie semantycznym "pokonywać*. Nowsze prze-zwyciężać , łączy się z rzeczownikami abstrakcyjnymi o różnej treści (pmezwyciężać opory, trudności, przeszkody, skłonność do czego, nieśmiałość, obawę itp.), podczas gdy jego starszy odpowiednik przemagać — jedynie z niektórymi nazwami uczuć (wstręt, zakłopotanie, obawę)^UT. Izba iitrwaliła się ostatecznie w treści pomieszczenie mieszkalne w domu wiejskim”, choć jeszcze w XVIII synonimy pokój i izba były gŁkresowo zbieżne (por. przykłady redakcyjne Lindego: „izba jadalna" i .jpokótjadalny”, objaśniony jako „izba stołowa")³.

Zjawisko nazwane przez nas repartycją synonimiczną — to tylko jedna | możliwych form likwidowania polisemii lub zbytniej rozległości zakresu Hpazenmwego niektórych wyrazów. Poza bowiem wtórnym podziałem pewnej, sfery znaczeniowej między liczniejsze niż dotychczas elementy

2X5

1

Już w słowniku Mączyńskiego zawarta jest definicja: „Uszkadzam — uwlekam komu czci albo czego inszego’V autor zaś siedemnastowieczny pisze: „Uszkodzeni nieprzyjaciele do obozu wrócili”. Warg. Cez. 33, L.

“* Jeszcze jednak u autorów dziewiętnastowiecznych trafiają się użycia dawnego typu, np. „Sufit, czyli podniebienie tej sali, kazał Zygmunt August ozdobić misternej roboty rzeźbami”. Baliń. M. Pisma 1, 299, Dor.

2

Mączyński traktuje oba wyrazy jako dublety w funkcji oznaczania pokrywy roślin („skóra abo, jak niektórzy mówią, kora”); por. także inne przykłady szesna-stowieczne lub siedemnastowieczne zaświadczające takie użycia: „Pierwszą skórę na drzewach wierzchną a grubą łubem zowią”. Cresc. 54; „Trzeba skóry z drzewa, żeby z bydlęcej była do buta cholewa". Pot. Pocz. 306, L.

3

^m „Wydali ziemia drzewo czyniące owoc (...) każde według osoby swojej". 3 Leop. Genes. 1, L.

Czasów’jiilc przemagać był ponadto synonimiczny względem wyrazów przeważać, górować, np. „Tu przemaga kolor czerwony”. „Piechota znajdowała się w liczbie małej, jazda przemaga la”. Jeż, WD, 282. Z tego jednak zakresu został całkowicie usunięty na przełomie XIX i XX w.

ffl W najnowszej polszczyźnie przejawia się co prawda tendencja do kolejnej zmiany treści wyrazu izba; staje się on mianowicie nazwą pomieszczenia użytece-ności publicznej lub instytucji (izba przyjęć, izba rzemieślnicza, izba harcerska); jest to jednak na razie znaczenie kontekstowe.

łi m Maewój semantyczny