38133 P1130680 resize

79

Geneza i związki kulturowe

Na temat genezy kultury strzyżewskiej wypowiadano szereg poglądów, wywodząc ją: a) z miejscowego eneo-litycznego podłoża kulturowego, ściślej z wołyńskiej grupy kultury lendzielskiej (T. Sulimirski 1957-1959) lub od kultury amfor kulistych (L. Kozłowski 1939); b) z północy od kultur strefy leśnej (J. Kowalczyk 1959); c) ze wschodu z obszarów dorzecza środkowego Dniestru od kultury środkowodnieprzańskiej i katakumbowej (A. Gardawski 1959; J. Głosik 1968). Nowsze odkrycia na Wołyniu zwłaszcza w Zdołbicy, Zozowie, Gródku w rej. Równego i wyodrębnienie przez I. Swiesznikowa tzw. kultury gródecko-zdolbickiej (I. K. Swiesznikow 1974), stanowiącej wschodni wariant kultury Chłopice-Veselć, pozwala nieco inaczej spojrzeć na proces tworzenia się kultury strzyżowskiej. Na wszystkich niemal osadach tej kultury, a także na niektórych jej cmentarzyskach (np. Torczyn), występują obiekty i materiały typu Chłopice-Veselć (grupa gródecko-zdołbicka). Reprezentują one osadnictwo bezpośrednio poprzedzające rozwój interesującej nas kultury. Między tymi dwoma etapami istnieje wyraźna ciągłość nie tylko miejsca zasiedlenia, ale także pewnych cech kulturowych (tabl. XXVI) i przejawów życia gospodarczego. Obserwuje się to szczególnie wyraźnie w zakresie produkcji krzemieniarskiej, i to nie tylko w technice, ale także w występowaniu podobnych form narzędzi i broni. Sierpy, siekiery o przekroju soczewkowatym, groty oszczepów pojawiają się już w grupie gródecko-zdolbickiej. Także i dla pewnej części form naczyń strzyżowskich można bez trudu znaleźć prototypy w materiałach kultury Chłopice-Veselć, zwłaszcza w zespołach wołyńskich (gródecko-zdołbickich). Chodzi tu o czerpaki z uchem, amfory z dwoma dużymi uchami na szyjce, misy stożkowate. W jednym z obiektów w Zdołbicy znaleziono amforę stanowiącą wyraźną zapowiedź klasycznych amfor strzyżowskjch z wysoką cylindryczną szyjką, chociaż ornament, jaki występuje na tym okazie, wykonany jest jeszcze w konwencji panującej w kulturze Chłopice-Vesele. Według I. Swiesznikowa (1974) można też śledzić stopniową ewolucję w formach osiedli, w gospodarce, a zwłaszcza w hodowli od fazy gródecko-zdolbickiej do w pełni już wykrystalizowanej kultury strzyżowskiej. Jeśli w starszej fazie grupy gródecko-zdolbickiej przeważają zdecydowanie w materiale zoologicznym kości kóz i owiec, a osady czynią wrażenie niewielkich, to poczynając od młodszej fazy tej grupy zwiększa się udział bydła rogatego i świń, przybywa narzędzi mogących służyć przy uprawie (siekiery, żarna), a osady są bardziej długotrwałe.

Tak więc wydaje się już dziś nie ulegać żadnej wątpliwości, że kultura strzyżowska wyrosła z miejscowego podłoża, zwłaszcza z miejscowych odmian kultury Chłopice-Veselć. W procesie jej powstania poważną rolę odegrały także miejscowe tradycje kultury amfor kulistych, przejawiające się, jeśli chodzi o ceramikę, w formach klasycznych amfor strzyżowskich, a w obrządku pogrzebowym w grobach skrzyniowych i grobach z obstawą kamienną. Na ostateczne jednak ukształtowanie się cech kultury strzyżowskiej złożyły się jeszcze kontakty i oddziaływania, idące od kultur jej współczesnych — głównie od sąsiadującej o miedzę kultury mierzanowickiej, a przez nią zapewne z terenów pozakarpackich. Ich przejawem było występowanie w kulturze strzyżowskiej pewnych wyrobów kościanych, np. szpil z profilowaną główką, rozdzielaczy do sznurów korali, klamer do pasa, paciorków i wisiorków z muszli, następnie ozdób z szabli dzika, poza tym miedzianych bransolet z drutu i zausznic w kształcie wierzbowego liścia. Większość wymienionych przedmiotów występuje pospolicie w całym tzw. przykarpackim episznurowym kręgu kulturowym, przy czym część z nich (np. paciorki „fajansowe”, bransolety, klamry do pasa) ma jeszcze szerszy zasięg, wchodząc w skład cech całej wczesnobrązowej cywilizacji środkowoeuropejskiej, obejmującej głównie obszary karpacki i alpejski.

Wpływy idące od obszarów sąsiedniego Podola zaznaczyłyby się występowaniem w zespołach strzyżowskich doniczkowatych pucharków. Nie wykluczone są też związki kultury strzyżowskiej z .niektórymi grupami kultury katakumbowej. Należałoby im przypisać, jak już wspomnieliśmy na innym miejscu, występowanie ozdobnych szpil kościanych, może segmentowanych paciorków kościanych oraz cylindrycznych lub doniczkowatych naczynek z uchwytami przy krawędzi do zawieszania, być może także zwyczaj układania zmarłych w pozycji wyprostowanej. Nie wykluczone, że swoista ornamentyka oraz charakterystyczne ukształtowanie brzegów naczyń kultury strzyżowskiej, a także mazanie powierzchni, jest w jakiejś mierze naśladownictwem ceramiki tzw. grupy środkowodnieprzańskiej kultury katakumbowej (O. Szaposznikowa 1971, s. 324, ryc. 89), jakkolwiek mogły się tam też zaznaczyć wpływy kultury środkowodnieprzańskiej oraz odziaływania z kręgu leśnych kultur z ceramiką grzebykowo-dołkową.

Kultura strzyżowska przy całej swej odrębności i powiązaniach lokalnych ciąży najbardziej ku episznuro-wemu przykarpackiemu kręgowi kulturowemu, co jest zrozumiałe ze względu na udział w jej rozwoju kultury Chłopice-Yeselć, szczególnie w lokalnym jej wydaniu gródecko-zdołbidrim.