IMG$41 (3)

II. PRZYCZYNY TRUDNOŚCI WYCHOWAWCZYCH

Na temat przyczyn trudności wychowawczych wypowiadało się, i nadal wypowiada, wielu psychologów, pedagogów, psychiatrów d socjologów. Zdobyto bogate doświadczenia i przeprowadzono liczne badania w tym zakresie. Niestety dotychczasowa wiedza

0    przyczynach nieprzystosowania społecznegp (por. Rhodes W. C.

1    Tray M. L., 1971) jest — wbrew pozorom — wciąż jeszcze w stanie niejako początkowym. Stawia ona dużo więcej pytań (problemów otwartych), niż trafnie udzielanych odpowiedzi. Winę za taki stan rzeczy upatrywać należy w ogromnej złożoności przyczyn, warunkujących powstawanie nieprzystosowania społecznego oraz w niezadowalającej na ogół wartości poznawczej zastosowanych metod badań, opartych przeważnie na sondażu opinii osób badanych.

Ale nawet w wyniku poprawnie przeprowadzonych badań naukowych nie zawsze można dokładnie ustalić, jakie są rzeczywiste przyczyny nieprzystosowania społecznego danego ucznia i na czym polega mechanizm przejawianych trudności wychowawczych. Niełatwo też w świetle posiadanej dotąd wiedzy o przyczynach nieprzystosowania społecznego odpowiedzieć w sposób jednoznaczny i wyczerpujący na pytanie: które z występujących przyczyn w konkretnym przypadku zaburzeń zachowania są przyczynami pierwotnymi, a które wtórnymi? Albo: dlaczego pewni uczniowie z rodzin zagrożonych lub moralnie zdeprawowanych dostosowują się w pełni do wymagań szkolnych, podczas gdy uczniowie z rodzin normalnych mogą sprawiać nauczycielom poważne kłopoty natury wychowawczej?

Trudności, jakie sprawia odpowiedź na postawione pytania w sprawie przyczyn nieprzystosowania społecznego, są miewątpli-wie wynikiem wyraźnego niedosytu wiedzy w tym zakresie. Niemniej jednak, wiedza ta (nawet w jej obecnej postaci) wydaje się niezbędna zarówno z punktu widzenia teoretycznych rozważań na temat przyczyn trudności wychowawczych, jak i praktycznej użyteczności ich przezwyciężania. Przede wszystkim pozwala ona lepiej zrozumieć uczniów nieprzystosowanych społecznie, poznać granice możliwości wywierania wpływów wychowawczych i osłabić szkodliwe skutki poznanych uprzednio przyczyn.

W rozdziale tym, poświęconym w całości przyczynom nieprzystosowania społecznego uczniów, najpierw dokonuję ogólnej charakterystyki tego rodzaju przyczyn łącznie z próbą ich klasyfikacji, a następnie przedstawiam kolejno przyczyny trudności wychowawczych tkwiące w środowisku rodzinnym i szkolnym oraz przyczyny biopsychiczne, czyli tkwiące w uczniu; na zakończenie zaś prezentuję pedagogiczne reperkusje znajomości przyczyn nieprzystosowania społecznego.

1. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZYCZYN TRUDNOŚCI WYCHOWAWCZYCH

Z powodu niedostatecznie uzasadnionej i sprawdzonej wiedzy naukowej o genezie czy źródłach trudności wychowawczych, używane tutaj pojęcie przyczyny rozumiane jest nie w znaczeniu dosłownym, lecz szczególnie w sensie tzw. czynników ryzyka lub korelatów, odnoszących się nie tyle do związków przyczynowo-skutkowych między badanymi zjawiskami (zmiennymi), ile pewnych układów współzależności lub współwystępowania (obok siebie), jakie uwzględniono i zarejestrowano w badaniach (Havers N., 1981, s. 117). Rozumienie takie sugeruje, iż ustalona przyczyna nie zawsze musi pociągać za sobą niepożądane skutki. Czasami może okazać się wyłącznie zjawiskiem współtowarzyszącym, a niekoniecznie czynnikiem sprawczym zaburzeń w zachowaniu dzieci i młodzieży. W każdym razie związana jest ona

3* 35