30080 skanuj0103

196 Słowotwórstwo

poprzedzony spółgłoską b należącą do przedrostka w ob-adać-, po przesunięciu granicy o-badać, a na tym wyrazie opiera się jakoby bezprzed-rostkowy, jakoby podstawowy czasownik — nowotwór badać.

Pouczający przykład zacierania się początkowej granicy rdzenia i wskutek tego przemian jego składu głoskowego dają wyrazy obuć zezuć wyzuć. Ich rdzeniem jest -u- zc znaczeniem 'ciągnąó, wlec’ (o odzieży, zwłaszcza

0    obuwiu). Z przedrostkiem ob- powstaje wyraz ob-u-ć 'wciągnąć obuwie', z przedrostkiem z wyraz z-u-ć 'ściągnąć obuwie’. Ale wyrazistość rdzenia -u- musiała ulec zatarciu, skoro powstają takie nowotwory, jak gwarowe rozbuć się, przekuwanie się zbudowane, na rdzeniu bu- oraz zzuć zezuć wyzuć zbudowane na rdzeniu za-. Ton zanik wyrazistości rdzenia -«-widoczny jest także w nowszej pisowni wyrazu obuwie. W starszej polszczy-Znie byl rzeczownik żeński obow obćw, składający się z przedrostka ob-

1    rdzenia -oto- : -ów-, jako obocznej postaci -u- (por. kuć: kow-al, snuć : o-snotc-a), a usprawiedliwiona względem na budowę słowotwórczą pisownia obówie trwała do XIX w.

Wyjątkowo może wskutek procesów fonetycznych dojść do zupełnego zaniku rdzenia. Na przykład w rozkaźniku weź *vtzzmi jedynym śladem rdzenia    jest miękkość wygłosowej spółgłoski przedrostka z;

kiedy bowiem polski rozkaźnik straci! w 2 os. 1. p. końcówkę -i, grupa spółgłoskowa -im- także uległa uproszczeniu przez odpadnięcie końcowego m. To samo w dalszych osobach: weźmy weźcie. Zachowała się ona natomiast w obocznej formie rozkaźnika weżmij weżmijmy weimijcie.

H. FOBMANTY

A.FORMANTY PRZYROSTKOWE 1. PRZYROSTKOWE FORMANTY RZECZOWNIKOWE

§ 19. Nazwy działacza

Są to rzeczowniki pochodne odczasownikowe, które są nazwą istot żywotnych w związku z wykonywaną przez nie czynnością.

1.    -acz i- *ad(»); ⁿP- badacz dojeżdżacz działacz podżegacz rębacz posiadacz włamywacz poszukiwacz-, nie używane w nowszej polszczyźnie, np. ciek acz igr acz jednocz naimiewacz przebywasz wyznawacz podsłuchasz ubłagasz wykonacz. Dawność typu zaświadcza oracz (w. XV). Jak z przytoczonych przykładów widać, szereg wyrazów na -acz wyszedł z użycia, czyli właściwy temu formantowi szerszy zakres produktywności uległ zacieśnieniu, a nowsza polszczyzna używa w tej funkcji raczej innych przyrostków, imiesłowów lub wypowiedzi zdaniowych.

Na uwagę i to zasługuje, że w staropolszczyźnie formant -acz tworzy! pochodne od czasowników niedokonanych i dokonanych, dziś tylko od niedokonanych.

2.    -c(a) i- *sc(a) a. *bk(a)-, por. scs. grabsca slćbca oinopijbca-, poi. obrońca następca najeźdźca polwarca zdrajca nabywca sprzedawca ciemięzca naśladowca, z nieużywanych w nowszej polszczyźnie: dawca dzielca gań ca nałeźca obdarca obłupca pogrzebca pożeżca pożyczca pław ca 'żeglarz' sądica udawca 'ten, co dławi’ usilca 'gwałciciel’ założca zbieżca 'zbieg’ kaźca płajca szkodżca żywca nagrodźca oblężca odwodżca pochłońca pogardżca pośmiewca powoica przejemca przymierca 'sprzymierzony' rozkaica ubijca wyswobodżca zaczepca znieważca żeńca. Dawność typu zaświadcza np. radźca (w. XV). Zakres użycia tego formantu w nowszej polszczyźnie spadł do 14% dawnego stanu.

3.    -ciel i- *tel(b); por. scs. clastelb żętelb dtlatelb pisateh gubiteh pri-jatelb, poi. przyjaciel czciciel burzyciel zbawiciel mściciel-, z nie używanych w nowszej polszczyźnie: bydliciel obdarzyciel zwyciężyciel ślubiciel tworzyciel zagubiciel czyniciel mnożyciel chelpiciel naprawiciel nęciciel opatrzyciel poleciciel slawiciel pustoszyciel rodziciel tloczyciel utwierdziciel wątpiciel. Dawność typu zaświadczają np. nieprzyjaciel (w. XIV), zasło-