43091 lichtarski (18)

36 1. Pncdmiot i ewolucja nauki o pnBdilębiontwk

Teorię kosztów transakcyjnych wykorzystywano także do formułowania odpowiedzi na drugie pytanie, tj. od czego zależy podział procesów alokacyjnych pomiędzy rynek i wewnętrzn4 strukturę zarządzania przedsiębiorstwem. Według tej teorii decyzje w kwestii „produkować we własnej firmie czy kupować?” są podejmowane według kryterium oszczędności sumy kosztów produkcyjnych i transakcyjnych. Inaczej mówiąc, wielkość i struktura wewnętrzna przedsiębiorstwa będą miały tendencję do kształtowania się na takim poziomie, na którym koszty internalizacji dodatkowej transakcji będą równe kosztom zorganizowania jej przez rynek.

Specyficznymi kosztami internalizacji będą: koszty wewnętrznej koordynacji działań w przedsiębiorstwie, koszty błędnych decyzji menedżerskich i koszty zastosowania dodatkowych czynników produkcji. Składowe te od pewnego momentu zaczynają szybko rosnąć (w miarę zwiększania się skali, przestrzennego zakresu i różnorodności transakcji), co wpływa hamująco na rozwój przedsiębiorstwa. Z drugiej strony doskonalenie technik zarządzania i sprawności w ich stosowaniu obniża te koszty i sprzyja wzrostowi firmy.

Motyw oszczędności na kosztach transakcyjnych jest niewątpliwie podstawowym czynnikiem decydującym o powstaniu i rozmiarach oraz strukturze przedsiębiorstw. Nie jest jednak czynnikiem jedynym. Występują także przyczyny związane z samą organizacją zarządzania, pozycją monopolistyczną firmy itp. Nie zmienia to jednak faktu, że oszczędność kosztów transakcyjnych odgrywa zwykle podstawową rolę.

Starano się również ustalić, które rodzaje transakcji są efektywniej organizowane przez rynki, a które przez przedsiębiorstwa. A. A. Alchian i H. Demsetz [1. s. 777-795] zaliczają do tych drugich tzw. produkcję zespołową, to jest taką. przy której obserwacja wyników nie pozwala określić efektywności nakładów poszczególnych uczestników procesu produkcji Zaplata na rynku dokonuje się bowiem według ceny całego produktu wytworzonego zespołowo i nie jest możliwa wycena indywidualnego wkładu pracy. Każda jednostka uczestnicząca w takim zespole wie, ze rynek nie wyceni i me spowoduje opłacenia jej dodatkowego wysiłku, jeśli będzie pracować wydajniej od innych. Jeśli więc rynek jest organizatorem tego typu współpracy, to ze strony uczestników pracy zespołowej można oczekiwać niskiej produktywności i uchylania się od pracy.

Kluczem do stworzenia odpowiedniego systemu bodźców jest w takiej sytuacji bezpośrednia obserwacja pracowników przez wyspecjalizowanych kontrolerów, wyposażonych w prawo określania wysokości zarobków, a w skrajnych przypadkach — zwalniania ich z zespołu i zastępowania innymi. Tak więc produkcja zespołowa jest efektywniej organizowana przez przedsiębiorstwo, w którym wybór pracowników, negocjowanie kontraktów i ustalanie wynagrodzenia należy do menedżera.

Argument „pracy zespołowej” ma jednak zastosowanie tylko do stosunkowo małych grup ludzkich. Innym jeszcze sposobem wyjaśniania przyczyn powstania przedsiębiorstwa jest charakter majątku produkcyjnego, z którego ono korzysta.

Według O. E. WiJliamsona [13, s. 519-540], specyfika majątku produkcyjnego sprawia,że firma stwarza lepsze warunki alokacji niż rynek. Ma to miejsce wówczas, gdy wartość majątku produkcyjnego w zastosowaniu alternatywnym lub u innych użytkowników - jest znacznie niższa. Mogą to być np. maszyny produkujące części tylko do określonej marki samochodu. Transakcje rynkowe, wymagające zastosowania takiego szczególnego majątku, wiążą nieliczne osoby, w skrajnych przypadkach tylko dwie: właściciela majątku i użytkownika wytworzonych za pomocą tego majątku wyrobów. Jeśli taka transakcja ma charakter powtarzalny, to często lepszym powiązaniem od rynkowego jest zorganizowanie produkcji i wykorzystanie danego wyrobu w jednym przedsiębiorstwie.

Również ta próba wytłumaczenia naświetla tylko niektóre przyczyny powstawania przedsiębiorstw, inne pozostawiając bez odpowiedzi Przyczyna trudności wyjaśnienia tych problemów tkwi niewątpliwie w ich złożoności i w wielości motywów leżących u podstaw rozwoju przedsiębiorstwa.

1.5.5. Przedsiębiorstwo w ujęciu teorii agencji

L5.5.1. Podstawowe twierdzenia

Ogólnym zadaniem tej teorii jest określenie cech charakterystycznych ról osób występujących w relacji pryncypał - agent, stosunków między nimi oraz ich zachowań. Jej zastosowanie może być bardzo szerokie i obejmować stosunki pomiędzy lak różnymi partnerami, jak wierzyciele i dłużnicy, ubezpieczyciel i ubezpieczony, wydzierżawiający i dzierżawca, kierownik i pracownicy itp. Samo pojęcie teorii agencji pojawiło się w literaturze po raz pierwszy w opublikowanej w 1973 roku pracy S.A. Rossa: 77ie economic theory of agency: the principal‘s problem (Ekonomiczna teoria agencji: problem pryncypala) [10, s. 134-139]. Nas interesuje tutaj zastosowanie lej teorii zwłaszcza do badań stosunków w przedsiębiorstwie, a ściślej biorąc, w spółce akcyjnej lub z ograniczoną odpowiedzialnością, o mniej lub bardziej rozproszonej własności, zarządzanej przez menedżerów, którzy nie są właścicielami lub posiadają stosunkowo niewielki udział w kapitale spółki.

W takim przedsiębiorstwie możemy wyróżnić co najmniej dwa układy stosunków typu pryncypał-agent. Są to relacje pomiędzy właścicielami przedsiębiorstwa a menedżerami oraz menedżerami a podległymi im pracownikami. W dużym przedsiębiorstwie o rozwiniętej strukturze organizacyjnej można wyodrębnić więcej lego typu układów, ale dla naszych celów wystarczy uwzględnienie tych dwóch, najbardziej charakterystycznych.