40
U progu II OEB zachodzi wyraźna zmiana w dekoracji ceramiki i przedmiotów metalowych. Ludność k. przedłużyckiej, związanej z kompleksem kultur mogiłowych o prowieniencji zachodnio--środkowoeuropejskiej (Gedl 1989, 458-467; Jażdżewski 1981, 314--315), zaniechała stosowania motywów zygzakowatych na naczyniach, lecz umieszczała je stosunkowo często na wyrobach metalowych. Typy zabytków, na których współwystępuje tenże ornament, to m.in. czekany brązowe wariantu Mezobereny (Blajer 1990, 29, tab. 51), miecze typu Apa ze zdobioną rękojeścią (Gedl 1975, 52, tab. 27), bransolety spiralne typu Regelsbrunn (Blajer 1990, 60--61; Kostrzewski 1966, 43, ryc. 17), naramienniki z tarczami spiralnymi (Gedl 1975, 42, tab. 19 n.).
Odmienne warunki kulturowe panowały w II OEB we wschodniej części Niżu Polskiego. K. trzciniecka, stanowiąca element kompleksu Trzciniec-Komarów-Sośnica, nawiązywała jeszcze do tradycji subneolitycznych oraz wczesnobrązowych (Blajer 1989, 444).
W zachodniej części grupy mazowiecko-podlaskiej k. trzciniec-kiej, podobnie jak w k. iwieńskiej, występuje zdobienie poziomymi zygzakami dolnych partii kubków i pucharków ceramicznych (Kostrzewski 1966, 44). Brak większej liczby znalezisk metalowych z tego terenu (Blajer 1989, 451) utrudnia poszukiwanie szerszych prawidłowości w ich ornamentyce.
Kontynuację geometrycznego stylu zdobnictwa ceramiki i wyrobów metalowych stwierdzamy począwszy od III OEB w k. łużyckiej (Gedl 1989, 709) . Sztuka plastyczna k. łużyckiej szerzej opracowana została w aspekcie przedstawień figuralnych (Gediga 1970), oraz ceramiki malowanej (Alfawicka 1970). Motywy abstrakcyjne, ze względu na brak prostych kontekstów znaczeniowych, pozostawały z reguły w cieniu zainteresowań badaczy.
Anikoniczny wzór poziomych linii zygzakowatych na ceramice, zdominowany został we wczesnych fazach tej kultury przez styl guzowy, uzupełniony rowkami, żeberkami i dołkami. Motyw zygzaka spotykany jest jednakże w III OEB na naramiennikach z tarczami spiralnymi (Kostrzewski 1964, tab. 22).
W IV i V OEB rozpowszechniły się naczynia dekorowane ukośnymi oraz poziomymi żłobkami, przewodnie dla ceramiki ze schyłku epoki brązu (Gedl 1989, 712) . Towarzyszą im wzory rytych, zakre-skowanych trójkątów, współśrodkowych okręgów a także kombinacje linii poziomych i pionowych, układających się na dnach mis i ta' lerzy z V OEB w kwadraty (Kostrzewski 1958, 120, 131, ryc. 87, 88, 100). Linie zygzakowate wzbogacały ornamentykę naczyń połud' niowych grup k. łużyckiej: górnośląsko-małopolskiej (Durczewski 1948) oraz tarnobrzeskiej (Miśkiewicz, Węgrzynowicz 1974, tab. 1, 3, 12).
Z początkiem okresu halsztackiego (HC) zasób form plastycznych uległ znacznemu wzbogaceniu. W ośrodku wschodniowielko-polskim rozpoczęto dekorowanie naczyń motywami antropo- i zoo-morficznymi (Gedl 1989, 714). Ornamenty poziomych zygzaków spotykane są obecnie w niżowych zespołach k. łużyckiej (Kostrzewski 1958, 175, 178; Kostrzewski, Jażdżewski, Chmielewski 1965, 202, ryc. 66; Cofta-Broniewska, Kosko 1982, 155, ryc. 63).
Podobne wzory rzadziej występują w dekoracji wyrobów metalowych. Znane są jednakże w IV OEB z bransol 't zwojowych w grupie zachodniowielkopolskiej (Szafrański 1955, 191, tab. 19) zaś w V OEB z przyborów toaletowych (brzytwy) i grotów oszczepów na Pomorzu zachodnim (Kostrzewski 1958, 157-161, ryc. 114, 115). Wyroby metalowe z początków okresu halsztackiego zdobiono odmiennie, stosując grupy linii, kreseczek, krzyży ukośnych i koncentrycznych okręgów (Kostrzewski 1949, 129).
2.2. Spirale w ornamentyce
Spirala już w paleolicie symbolizowała dynamikę płodności wody i księżyca (Eliade 1966, 189). Wyczerpujące jej znaczenie należy jednak do kwestii spornych. Wystarczy przypomnieć wcześniej przedstawioną ambiwalencję pierwiastków męskich i żeńskich w domenie płodności - urodzaju, by zauważyć, iż także Słońce może być uważane za dawcę tego najwyższego dobra (Kopaliński 1990, 399) .
Ze starszym i środkowym okresem epoki brązu (II, III OEB) łączy się powszechnie naramienniki wykonane ze sztaby brązowej, zwiniętej w jeden zwój zakończony dwiema tarczkami spiralnymi. Ozdoby te zgodne są ze stylistyką rozpowszechnioną w środowisku kultur mogiłowych. Wyraźną ich koncentrację obserwujemy na terenie Polski., a drugą podobną dopiero w Nadrenii (Gardawski 1956, tab. 39) . Odmiany o tarczkach z drutu okrągłego zaliczane są do II OEB, zaś przekrój czworograniasty odpowiadał już III OEB (Kostrzewski 1964, 10, ryc. 47, 67; Gedl 1975, 41, tab. 22, 23) .
W pierwszej połowie epoki brązu również inne ozdoby dekorowano elementami spiralnymi. Wymieńmy dla przykładu spotykane