P1080834

40 \VPROWAD/JBNUż wschód i zachód w dobie hellenizmu

ncj fol to / pewnością awans w święcie. lecz zainicjowana w ten sposób nu mikra oddziałała n.i dalszy rozwój wschodniego umysłu i przedstawia dla historyków szczególne problemy interpretacyjne. Fenomen, który Oswald Spcngler określił zaczerpniętym z mineralogii terminem „pseudomorfizmu’\ zajmie naszą uwagę w dalszej kolejności (/oh. niżej, rozdz. 2. d).

tonowanie greckie miało także inny. chyba jeszcze głębszy wpływ na wewnętrzne życic Wschodu, wpływ, który miał się stać widoczny dopiero zoacznic później: chodzi o rozdzielenie orientalnego ducha na jego nurt powierzchniowy i podskórny, na tradycję oficjalni} i sekretną. Spowodowane było ono tym. Ze siła greckiego wzoru oddziaływała nie tylko stymulująco, ale także represyjnie. Jego selektywne normy działały na podobieństwo tiltru: przepuszczały to tylko, co było zdolne do hcllenizacji i co następnie zajmowało miejsce na pierwszym planie, czyli stawało się częścią jasno wy-rażonej, wierzchniej warstwy kosmopolitycznej kultur)'; pozostałość, radykalnie odmienna i nicasymilowalna. zostawała wykluczona i schodziła do podziemia. To „inne" nic mogło mieć poczucia, iż konwencjonalne wytwory świata li tera tuty reprezentują go w jego specyfice, w ogólnym przesłaniu hellenizm u nie mogło rozpoznać własnego głosu. By przeciwstawić własne przesłanie przesłaniu dominującemu, nurt ten znaleźć musiał własny język; zaś jego poszukiwanie stało się długim, znojnym procesem. W istocie rzeczy, w tej sytuacji egzystencji „podziemnej" znajdowały się właśnie najhardziej autentyczne i źródłowe tendencje wschodniego ducha, tendencje określające raczej przyszłość niż przeszłość. W ten sposób duchowy monopol Grecji spowodował rozwój niewidzialnego Wschodu, którego utajnione życie tworzyło przeciwstawny, podskórny nurt pod powierzchnią oficjalnej hellenistycznej cywilizacji. W tym okresie zapaści Wschodu musiał)' zachodzić sięgające daleko ku nowym horyzontom procesy głębokich prze kształceń. Rzecz jasna nic są nam one znane; a cały nasz opis, w istocie oparty na przypusz-czcnjach, nic miałby podstaw', gdyby nic nagła erupcja nowego Wschodu, której jesteśmy świadkami w początkach naszej ery i z której siły i skali możemy wyciągać wnioski na temat procesów jego dojrzewania.

Ponowne ukazanie się Wschodu

Tvm, czego jesteśmy świadkami w okresie mniej więcej zbiegającym się z początkami chrześcijaństwa, jest eksplozja ducha wschodniego. Jak długo powstrzymywane wody, jego siły rozerwały hellenistyczną skorupę i zalały

starożytny świat. wlewając się w uznane formy greckie i napełniając je swą własną treścią, a także żłobiąc własne nowe koryta. Metamorfoza hellenizmu w orientalną kultury religijną zaczęła nabierać /vcia. O czasie przełomu rozstrzygnęło prawdopodobnie jednoczesne zaistnienie dwu komplementarnych warunków: osiągnięcie przez przebiegający pod powierzchnią proces rozwoju na Wschodzie dojrzałości, która umożliwiła jego wyjście na światło dzienne, oraz gotowość Zachodu poddania się religijnej odnowie, a nawet głęboka potrzeba takiej odnowy, która miała swą podstawę w ogólnym duchowym stanic tamtego świata i usposobiła go do skwapliwej odpowiedzi na przesłanie Wschodu. Ta komplementarna relacja aktywności i uległości niewiele różni się od sytuacji odwrotnej, która zaistniała trzy wieki wcześniej, gdy Grecy posuwali się na Wschód.

Nowatorstwo przebudzonej myśli wschodniej. Jest teraz rzeczą ważną, by zdać sobie sprawę, iz wydarzenia, o których mówimy, nie są reakcją starczo Wschodu, ale że są zjawiskiem nowym, które w przełomowej chwili wkroczyło na scenę historii. ..Stary Wschód” był już wtedy martwy. Nowe przebudzenie nie oznaczało wskrzeszenia w klasycystycznym stylu swego uświęconego dziedzictwa. Rzeczywistej substancji tego ruchu nic stanowiły nawet nowe konceptualtzacje wcześniejszej myśli orientalnej. Wprawdzie włączone weń zostały tradycyjny duali/m. tradycyjny fatalizm astrologiczny i tradycyjny monoteizm, jednakże z. lak szczególnie nowym nastawieniem względem nich, iż w obecnym układzie wspomagały one przedstawienie nowej zasady duchowej; i to samo możemy tez powiedzieć o wykorzystaniu greckich terminów filozoficznych. Fakt ten trzeba podkreślać od samego początku z powodu silnej sugestii przeciwnej wywołanej przez zewnętrzne przejawy, która długo skłaniała historyków do błędnego przekonania, iż cały gmach idei, w obliczu którego stanęli, był — za wyjątkiem jego części chrześcijańskiej — po prostu złożony z pozostałości starszych tradycji. Faktycznie pojawiają się one w nowym nurcie: symbole starej myśli orientalnej, właściwie całe jej mitologiczne dziedzictwo; idee i postacie biblijne; doktrynalne i terminologiczne elementy filozofii greckiej, w szczególności platonizmu. W naturze tej syn-kretystycznej sytuacji leżało właśnie to, że te różne elementy były dostępne i można je było dowolnie łączyć. Lecz sam synkretyzm stanowi jedynie aspekt zewnętrzny, a nie istotę tego zjawiska. Aspekt zewnętrzny jest kłopotliwy ze względu na swą złożoność, a bardziej nawet ze względu na skojarzenia wiązane ze starymi nazwami. Wszelako, choć skojarzenia te w żadnym razie nie są bezprzedmiotowe, możemy dostrzec nowy ośrodek, wokół którego krysta-