47110 skanowanie0025

plastycznej” ¹. Jednocześnie z perspektywą malarstwo średniowieczne odkrywa czas obrazu. Poprzednie stulecia przedstawiały różne elementy na tym samym planie, zgodnie ze sposobem widzenia wolnym od zależności czasowych i przestrzennych i wykluczającym zarówno głębię, jak i następstwo w czasie. Różnice wielkości postaci wyrażały wyłącznie hierarchię pozycji społecznych i godności religijnych. Umieszczano obok siebie, bez uwzględnienia przedziałów czasowych, kolejne epizody, które razem tworzyły opowieść niezależną od kaprysów czasu i od początku zdeterminowaną we wszystkich swoich fazach przez wolę Boską. Perspektywa, nawet jeśli jest jedynie narzuceniem nowego schematu i zakłada nie ogląd „naturalny”, lecz odpowiadający wymogom oka abstrakcyjnego, odzwierciedla odtąd wyniki naukowych doświadczeń, jest wyrazem praktycznej znajomości przestrzeni, w której człowiek napotyka na swej drodze ludzi i przedmioty kolejno i zgodnie z jej wymiernymi etapami. Malarz zarazem ogranicza swój obraz, lub fresk nadając mu jedność czasową pojedynczego momentu, zaczyna przywiązywać wagę do tego, co przelotne (a co w najwyższym stopniu utrwali fotografia), podczas gdy czas, epicki można by powiedzieć, odnajduje odbicie w cyklach malowideł ściennych, gdzie szczególnie malarstwo florenckie, popierane przez arystokrację kupiecką, czyni najświetniejsze postępy. Portret święci teraz triumfy. Nie jest już abstrakcyjnym obrazem postaci, wyobrażanej poprzez symbole i znaki, które wyrażają miejsce i rangę przyznane jej przez Boga: przedstawia natomiast jednostkę uchwyconą w czasie, w konkrecie przestrzennym i czasowym, już nie w jej wiecznej esencji, ale w jej bycie ulotnym, którego uwiecznienie jest właśnie celem sztuki, jej nową funkcją. Jednocześnie jednak, i to stosunkowo późno, ileż jeszcze poszukiwań, wahań, kompromisów, rozkosznych fantazji jak w Cudzie Hostii z Urbino Paolo Ucella, gdzie oryginalne potraktowanie przestrzeni dolnej części malowidła ołtarzowego dało malarzowi okazję do rozczłonkowania czasu narracji pozwalając jednocześnie zachować ciągłość opowieści i jedność poszczególnych epizodów ²

Czas kupca, wymierny, a nawet zmechanizowany, jest jednak równocześnie czasem nieciągłym, podlegającym przerwom i przestojom, przyspieszeniom i zwolnieniom związanym często z opóźnieniem technicznym i wpływem czynników naturalnych: deszcz lub susza, cisza morska lub burza mają poważny wpływ na ceny. W ramach tej plastyczności czasu, nie wykluczającej nieuchronnych terminów płatniczych, mieszczą się zyski i straty; tu znajdują pole działania kupiecka inteligencja i zręczność, doświadczenie i spryt.

3

A czas Kościoła? Istnieje nadal dla kupca chrześcijanina jako inna płaszczyzna jego egzystencji. Czas, w którego ramach działa on zawodowo, jest różny od czasu, w którym toczy się jego życie religijne. Mając na względzie zbawienie duszy zadowala się przyjmowaniem nauk i dyrektyw Kościoła. Strefy graniczne tych dwu płaszczyzn stykają się tylko na swych obrzeżach. Ze swych zysków kupiec oddaje dziesięcinę na cele dobroczynne. Sam zanurzony w trwaniu wie, że czas, który niesie go ku Bogu i wieczności, również poddany jest przerwom, nagłym załamaniom i przyspieszeniom. Czas grzechu i czas łaski. Czas śmierci dla świata przed zmartwychwstaniem ciał, który niekiedy przyspiesza usuwając się pod koniec życia do zakonu. Częściej jednak, gdy zbliża się godzina, zawsze pełna grozy, przejścia na tamten świat, skreśla zobowiązania dłużników, mnoży pobożne dary i dobroczynne przedsięwzięcia ³.

347

1

P. Francastel, Peinture et Sociśtś. Naissance et destruction d’un espace plastiąue. De la Renaissance au Cubisme, 1951.

2

   O związkach między przedstawieniami teatralnymi a obrazem Uccella zob. P. Francastel, Un myst&re parisien illustrć par Uccel-lo: „Le miracle de l’Hostie d’Urbino", w: „Revue Archśologiąue”, 1952, s. 180-191.

3

   Przykłady zwłaszcza w: J. Lestocąuoy, Les villes de Flandre et