52056 skanuj0003 (614)

28 ANNA CEOIKLA

wą¹, ale można powiedzieć, że to właśnie ją wzmacnia jako dyscyplinę naukową i czyni coraz bardziej przydatną społecznic jako działalność. Rozszerzenie zakresu zainteresowań i metod kultury języka sprawia, że celowe staje się operowanie pojęciem normy,-komunikacyjnej rozumianej pragmatycznie, {i więc odnoszonej nic tylko do kodu, ale do'żaćliówania, do procesu komunikacji rozumianego w aspekcie, językoznawczym, psychologicznym i aksjologicznym. Nie wydaje się, by stało to w zasadniczcj śprzecżności z naszymi językoznawczymi przyzwyczajeniami. Norma komunikacji ma przynajmniej dwa pozio-my_^_wysoki (wzorcowymi użytkowy². Zróżnicowanie to ma swoje źródło w^dwóch późnych .sposobach pojmowania języka — przedmiotowym^ i ^podmiotowym.

l5la użytkownika stosującego w swych wypowiedziach normę użytkową język jest sprawnym instrumentem, do którego obsługi nie trzeba być wirtuozem”, trzeba jednak mieć instrukcje. Kryteria wystarczało oścL-i^kongmiczności języka jako kry teria jego oceny są ..w .tym wypadku rozumiane dosłownit^FTarzędzie powinno być nieskom-‘“plikowane, a sposób jego użycia wymagający najmniejszego wysiłku³. *■ Akt komunikacji prowadzi przecież głównie do osiągnięcia celu, zwykle doraźnego. Wartość aktu, a zarazem wartość porozumienia jest I więc mierzona jego skutecznością. Inne potrzeby komunikacyjne poza , skutecznością praktyczną stają się drugorzędne i nie muszą być | zaspokajane.,Niyisiotnicjsze_slają_sję pytania: co i po co, a nic, jak mówimy. Kwestia ta ujawnia się szczególnie w analizie transakcyjnej, na poziomic relacji nadawca-odbiorca. Z punktu widzenia normy użytkowej nic jest ważne, że wydaję polecenie: Masz pościelić łóżko przed wyjściem. Masz natychmiast sprzątnąć pokój, a nic np.: Chciałabym, żebyś pościeliła łóżko przed wyjściem i Byłoby dobrze, gdybyś zaraz sprzątnął. A przecież w drugim wariancie partner dialogu jest zupełnie inaczej traktowany niż w pierwszym! Szansy powodzenia

aktu komunikacji upatrywać można właśnie w przyjęciu (wyborze) odpowiedniej relacji transakcyjnych pozycji rozmówców. Nic wszystkie pozycje taką szansę dają, choć z dotychczasowego, stricte poprawnościowego punktu widzenia wiele może być dopuszczalnych. W podanym przykładzie transakcji partner może odpowiedzieć przecież:

A jak wygląda twoje łóżko? Twój pokój też nie jest posprzątany albo:

Mam zamiar pościelić, ale nie wiem, czy zdążę i Postaram się, jeszcze jestem zajęty. Skuteczność aktu na poziomie przedmiotowym (użyt-kowym) oceniamy według tego, iczy odbiorca komunikatu^ zrozumiał polecenie i wykonał je (a wiec.,czy pościelił łóżko, sprzątnął.pokój). Powodzenie (udanie) aktu na poziomie podmiotowym..(optymalnym) jest czymś innym. Oznaczajporozumienie wykluczające nakazowość i pretensje"nadawcy, choć obejmujące intencję (chcę, żebyś pościelił, chcę, żebyś posprzątał) oraz, co jak sądzę, ważniejsze — gotowość przyjęcia (nie tylko odebrania) informacji zwrotnej, która może mieć_ nawet ' postać odmowy. Podstawowa różnica między poziomami normy polega na tym, że na poziomie normy wzorcowej możliwe są tylko symetryczne, partnerskie rclacjći"c’ó~wyraża się w charakterystycznej selekcji środków językowych, np. w wyborze formy propozycji (oferty), a nie polecenia; prośby, a nie rozkazu; pytania, a nie ponaglenia. Nadawca nic jest zatem zwierzchnikiem, odbiorca nie jest jedynie wykonawcą. Transakcja obejmuje strony, z których każda ma równorzędną pozycję pozytywną. W normie użytkowej relacja nadawca-odbiprca nic musi być symetryczna, nic jest bowiem najważniejsza.    ^

Inslruincntalność pojmowania języka ujawnia się także na innym poziomic. Użytkownik mierzy jego przydatność za pomocą swojej sprawności kulturowej (trudno tu mówić o kompetencji), weryfikuje jego wartość komunikacyjną za pomocą kryteriów powszechnych, a nie szczególnych, indywidualnych możliwości użytkownika albo wymarm tekstu. To, co chce wyrazić, i to, co chce zrozumieć, ma się zmieścić w horyzoncie jego. oczekiwań. A ten horyzont pozostaje niezmienny, albowiem pokrywa się z niezbyt szerokim horyzontem rozpoznania. Wszak mechanizmy porządkujące myślenie potoczne są proste i niezmienne, chociaż niewątpliwie logiczne. Dlatego również kryteria oceny komunikatujia poziomic normy użytkowej - to kryteria poprawności (nic powodzenia aktu) rozumianej funkcjonalnie, a więc giównic: ekonomiczność, regularność, seryjność, powszechność

1

   Stanisław Gajtia mówił o jej hybrydalnym charakterze. Por. S. Gajda, 0 pojęciu kultury języka dziś, [w:] Kultura języka dziś, Poznań 1995.

2

   Mowa tu oczywiście o poziomach normy polszczyzny ogólnej. Termin norma użytkowa wydaje się bardziej jednoznaczny niż norma potoczna. Ten ostatni sugeruje bowiem, że działaniom normatywnym poddaje się cały zasób polszczyzny potocznej.

3

   Por. definicję H. Kurkowskicj: „Język doskonały to taki, który zaspokaja wszystkie potrzeby komunikatywne swoich użytkowników w sposób wymagający od nich najmniejszego wysiłku" (D. Buttlcr, H. Kurkowska, H. Salkicwicz, Kultura języka polskiego, Warszawa 1973, s. 22).