52168 P1011915

informacji ojej zastosowaniu, gdyż nie znamy ani malarstwa neandertalskiego, ani grobu z tamtej epoki”¹⁰⁹. Ochra ta pochodzi ze stanowisk w Afryce południowej i Francji, gromadzono ją prawdopodobnie w celu zdobienia ciała¹¹⁰. W Pech-de-l’Aze odkryto na stanowisku mustierskim zaostrzone jak ołówki kawałki dwutlenku magnezu barwiącego na czarno oraz bryłki czerwonej i żółtej ochry. Odkrywca Francois Bordes przypuszcza na podstawie analizy statystycznej, że najczęściej preferowaną barwą była czerń.

Brak większej ilości wytworów sztuki mustierskiej tłumaczony jest tym, że doznania estetyczne były wówczas zaspokajane przez przyrodnicze otoczenie. Myślenie zdominowane było przez obrazowość, świat był doznawany symbolicznie na wszystkich szczeblach, przy czym postrzeganie zmysłowe było jedynie znakiem ukrytej rzeczywistości. Mimo niewielkiej ilości materialnych śladów sztuki, widać, że neandertalczyk miał wówczas doznania estetyczne, zaspokajane np. przez niezwykle dokładnie obrobione narzędzia. Rozwijała się też z pewnością sztuka ekspresji samego człowieka: taniec, pantomima, śpiew. W słoweńskiej jaskini Dvije Babę odnaleziono w 1995 roku flet z kości niedźwiedzia jaskiniowego z czterema otworami, datowany na 67-82 tys. lat p.n.e. Dźwięk wydobywany z niego charakteryzuje się podobną do naszej skalą muzyczną¹¹¹. Z Schulen (Belgia) (50-40 tys. lat p.n.e.) pochodzi łopatka mamuta z wyrytymi 12 regularnymi rowkami, tak wypolerowana, że odkrywca przypuszcza, że używano ją jako instrumentu muzycznego - tarki.

Neandertalczyk był doskonałym łowcą, radzącym sobie z budzącą grozę zwierzyną plejstoceńską (lzw. megafauna): mamutem [Elephas primigenius], nosorożcem włochatym |Rhinoceros lichorrhinus], jeleniem olbrzymim [Megaloceros giganteus], niedźwiedziem jaskiniowym | Ursus spaelaeus], megatherium, lwem jaskiniowym [Leo spaeleus], tygrysem szublozębym [Machaerodus], wołem piżmowym [Oribos moschatus], turem [Bos primigenius], żubrem [Bisonpriscus], rosomakiem [Gulo borealis], giemzą (kozicą) [Rupricapra rupricapraJ, hieną |Crocula spelea). Występowanie klasycznego neandertalczyka pokrywa się z zasięgiem tundry lodowcowej. Jego świat był więc światem epoki lodowcowej z jej tundrą i megafauną, w którym stał się wyspecjalizowanym myśliwym, żywiącym się prawdopodobnie niemal wyłącznie tłustym mięsem, na podobieństwo Eskimosów (jak wsku/.ują badania izotopowe). To pozwalało mu m.in. zajmować stałe siedziby. Ponieważ narzędzia nie były specjalnie wyrafinowane, przypuszcza się, że sukces polowań zapewniał dobór strategii i współdziałanie w grupie. Okres ten, nazywany złotym wiekiem łowieckim, w sposób szczególny związał nie tylko świadomość człowieka z wizerunkiem łowcy, ale też wpłynął na powstanie podświadomych struktur mózgowych zwanych archetypami. Ukształtowana wówczas symbolika zwierzęca przetrwała w znakomitej większości systemów religijnych w postaci mitu Złotego Wieku, kiedy to cały świat trwał w jedności i obfitość pożywienia nie pozwalała przymierać głodem. Epoka lodowcowa obfitowała bowiem ^{1 2}

w ogromną ilość zwierzyny na obszarach tundry, ilość występujących wówczas gatunków przewyższała stepy i sawanny Afryki. Roślinożerny żywili się rosnącą na żyznych terenach Eurazji tundrą, drapieżcy zaś mając obfitość pokarmu obrastali w tłuszcz. Tej obfitości zwierzyny neandertalczyk zawdzięcza na przykład masywność kośćca, wały kostne nad oczami i oczywiście wielki mózg. Jak wskazują znaleziska, poza łowiectwem neandertalczyk wykorzystywał zimą zmrożoną padlinę, której nie mogły pożreć wilki czy hieny, mając możność przyrządzania jej na ogniu.

Nie znaczy to, że egzystencja w Europie lodowcowej była pełnym rajem, szkielety neandertalskie wykazują ślady okresów niedożywienia, a rzadko który z nich przeżywał dłużej niż 30-40 lat. Średnia temperatura roczna wynosiła 0*. Wilgotne jaskinie przyprawiały o artretyzm i reumatyzm. Wiele szkieletów wykazuje ślady mechanicznych uszkodzeń głowy i złamań kończyn. Znaleziono jednak przy tym nie tylko dowody na opiekę społeczności nad schorowanymi i starszymi osobnikami, ale też, jak wskazują szczątki z Krapiny, na składanie i leczenie złamań.

Zwierzyna plejstoceńska, bardzo niebezpieczna, o ogromnych rozmiarach, albo płochliwa zwierzyna płowa, zmuszała ludzi do działania w grupie. Neandertalczycy opanowali polowanie z pomocą dołów-pułapek i zaganianie zwierzyny w urwiska skalne, a więc działania zbiorowe. Wykorzystywano taktykę zaganiania stad na skały i strącania, jak wskazują urwiska w La Cotte. W Zwoleniu w Radomskiem odkryto dolinkę, która służyła neandertalczykom za pułapkę; wspólnym wysiłkiem zapędzali do niej dzikie konie, mamuty, nosorożce, żubry i renifery. Ponieważ każda niedokładnie przekazana informacja mogła mieć tragiczne skutki, wiedzę łowiecką przekazywano prawdopodobnie kolejnymi dawkami w obrębie całego procesu dojrzewania, poprzez mity czy ,.historie z życia” opowiadane np. wieczorami przy ogniskach. Myśliwiec musiał nauczyć się posługiwania własnym ciałem w sposób perfekcyjny, uodpornić na wszelkie sytuacje deprywacyjne (strach, ból, głód, bezsenność, pragnienie), trening musiał te sytuacje uwydatniać. Trening był więc oparty o techniki bólowe, podobne współczesnym inicjacjom młodego pokolenia choćby u Indian Prerii w Ameryce Północnej. Aktywne łowiectwo zmuszało do łączenia ze sobą faktów pochodzących z różnych źródeł, znaczenia tropów, formacji chmur, przybywania i odlatywania ptaków, błyskawicznego rozpoznawania gatunków zwierzęcych i roślinnych, orientacji w terenie, rozłożenia zbiorników wodnych, drogi do jaskini.

Istotnym obiektem łowów był mamut. Stąd wnioskuje się teoretycznie o jego roli w wierzeniach religijnych i obrazie świata. Przede wszystkim, ponieważ łowcy polujący na mamuty zasadniczo przebywali długie okresy czasu w jednym miejscu, w ich kulturze mogła lepiej o sobie dać znać rola kobiety. Być może dlatego w późniejszych oryniackich znaleziskach figurki kobiet towarzyszą obozowiskom łowców mamutów (tzw. wg Campbella, Madonna Mamutów, która później staje się pierwowzorem Potni Theron - Władczyni Dzikiej Zwierzyny)³. Mamut jest źródłem wszelkiego życia i pomyślności, kosmicznym obrazem płodności świata. Na Syberii, gdzie z powodu chłodniejszego klimatu i zbliżonych do lodowcowych warunków bytowania zwierzę to mogło przetrwać niemal

197

1

¹⁰⁹ A. Leroi-Gourhun, Religie prehistoryczne, s, 57.

2

Knight uważa, te ochra la odpowiadając krwi menstruacyjnej jest pierwszym dowodem na istnienie rytuałów dojrzałości (inicjacji). Por. C. K n i g h t, Rlood Relations; Menstruation and the Origins of Culture, New Iiaven 1991; t e n że & C. P o w e r s, I W a 11 s, The human symbolic revolutian; a Darwinian account, „Cambridge Archeological Journal" 1995, nr 5, s. 75-114.

^1,1 Teza ta została podważona badaniami mikroskopowymi, z których wynika, że otwory mogły wykonać dzikie zwierzęta, ogryzając kość.

3

Nie znaleziono figurek pochodzących z epoki mustierskiej, jednak ich istnienie nie wydaje się, w świetle znaleziska z Berechat Ram, całkowicie niemożliwe. Być może funkcje symboliczne pełnił stalagmit z Wiłdenmannlisloch, ukształtowany na podobieństwo kobiety ze schyloną głową. Znaleziono go w 1926 r. w niszy skalnej, wbitego w żuchwę niedźwiedzia jaskiniowego.