55479 zdjeY2

tygoły formalne. To, co wyróżnia ten gatunek spośród innych, sprowadza się do treści: kochający mężczyzna skarży się na nieczułą kochankę. Gatunek taki ^gdołnł »ob*e styłśtykę barokową oraz barokowe koncepty i w zasadzie nic przeżył tamtych konwencji estetycznych.

Powiedziano wcześniej, żc do gatunków lirycznych potocznie włącza się sonet, który ze względu na swoje gatunkowe wyróżniki jest po prostu strofą czlernastower* «ową i dlatego uznałem, żc właściwym miejscem jego omówienia jest wersyfikacja (ttwifika) i tam właśnie ją opisałem (zob. s. 180) . Sonetowi nie jest przypisana żadna problematyka, spotykamy sonety miłosne F. Pctrarka), filozoficzne (M. Sęp Szarzyń-sfci), religijne (S. Grabowiccłó). W Polsce sonet pojawił się u Kochanowskiego i $MiTż\ikkie&o_t był częstą formą w baroku, zanika w wieku XVIII. Renesans gatunku zawdzięczamy Mickiewiczowi, który stworzył cykl sonetów (Sonety krymskie), udramatyzował gatunek wprowadzając do niego dialog.

Pozytywiści: Asnyk. Konopnicka. Faleński, a później twórcy Młodej Polski: Kasprowicz. Przerwa Tetmajer. Lange, Staff. Zawistowska, wrócili do formy sonetu, a późniejsi spośród nich poddali ją rozmaitym eksperymentom w zakresie ilości wersów, ry mowania, jak i metryki. Wprowadzenie do sonetu tematyki wiejskiej (przez Kasprowicza), realizowanej na sposób pozytywistyczno-naturalistyczny, zrewolucjonizowało gatunek, który dotąd tradycja poetycka chroniła dla tematyki podniosłej, dusojnrj W sonecie Kartoflisko Staff wykorzystał dostojność formy do opisu prostych choć znojnych czynności rolniczych i tym sposobem podkreślił ich znaczenie i swój do akb szacunek. Dalszym krokiem na tej drodze była apoteoza nawozu w utworze zatytułowanym Gndj.

Chyba dość niespodziewanie sonet pojawił się we współczesnej poezji. Uprawiali go: Stanisław Grochowiak, Jerzy Sito, Jarosław Marek Rymkiewicz, a więc poeci nawiązujący do tradycji barokowej. Jednak w tych praktykach sonet poddano nowym próbom: różnicują poeci rozmiary sylabicznc wersów, a także pozbawiają go rymów. Najczęstszą formą metryczną sonetu jest u nas jedenasto- i trzynastozgłos-kowicc, są to zatem rozmiary gwarantujące swobodę ukształtowań składniowych i zezwalające na rozmaite przeznaczenia tematyczne sonetu.

Wewnętrzny podział wersów na dwie kwartyny i dwa tercety odpowiadał na ogół częściom kompozycyjnym sonetu: część opisowa i część refleksyjna, przy czym wykorzystywano często możliwość rozbieżności między budową formalną i treściową, w wyniku czego powstał rodzaj ekspresywnego napięcia między podziałem treści i zwrotek. Spotyka się również często podział wersów sonetu na dwie bardzo nierówne c/ęści: 12 + 2, przy czym dwa ostatnie weny rezerwowane są dla spointowania wywodu. Taki sonet uprawiał między innymi Szekspir.

Ochy językowo-stylistyc/ne sonetu są wynikiem jego budowy wewnętrznej, układu i powtarzalności współbrzmień rymowych, które sprzyjały uniezwykleniu składniowemu, powtórzeniom i paralelizmom.

T r i 01 e t jest również formą gatunkową, którą wyróżnia wyłącznie układ wersów i powtórzeń, w tym także powtórzeń rymowych. Ponieważ jest to forma rzadka, przytaczam przykład trioletu:

Tak, nigdy już nic powiem i ach, i niettf ty.

Bo mi zawsze narzekać, a wam słuchać zbrzydło.

Otóż wesołe, Janku, zacznę triolciy!

Wszak znowu wracać muszą i ach, i niestety.

Więc dla Adama druha, kochanka, poety,

Jak widzę, skryilil wyrok toż samo prawidło.

Zawsze powracać muszą i ach, i niestety,

Choć mi zawsze narzekać, a wam słuchać zbrzydło.

(A. lUkmia,

Wers ósmy jest powtórzeniem wersu drugiego, a czwarty i siódmy - - pierwszego. Układ rymów: abaaabab. Na rodzimym gruncie forma trioletu wykorzystywana była pieśniowo i umiano z niej wydobyć pewne wartości artystyczne, natomiast u nas służyła — i to bardzo rzadko — wyłącznie popisowi kunsztu poetyckiego Forma trioletu wywodzi się z liryki starofrancuskiej, u nas pojawiła się w wieku XIX.

*

Stosunkowo późno, bo dopiero w dobie romantyzmu, pojawia się poemat liryczny. W porównaniu ze zwykłym utworem lirycznym poemat wyróżnia się rozmiarami: jest od niego dłuższy. Jego pierwowzorem polskim jest If Szwajcarii Słowackiego, a wyraźnymi spokrewnieniami z tym utworem odznaczają ńę takie dwudziestowieczne utwory, jak Gałczyńskiego Koniec {wiata, Lodowa zabawa, najwartościowszy zapewne w liryce dwudziestowiecznej Bal u Salomona, a także Kolczyki Izoldy, Niobe i Wit Stwosz, utwór Tadeusza Różewicza Et m Aratdia ego. Poematy liryczne mają wszelkie cechy kompozycyjne i stylistyczne liryki, wyrażają przeżycia podmiotu lirycznego i jego refleksje.

Prozatorska odmiana poematu lirycznego nazywa się poematem prozą (poeme en prose). Jego cechy nieformalne w- zasadzie pokrywają się z cechami poematu lirycznego; ma on charakter wypowiedzi osobistej (liryka bezpośrednia) i refleksyjnej. Gatunek wykształcił się we Fracji, podobno po ukazaniu się francuskiego tłumaczenia Mickiewiczowskich Ksiąg narodn polskiego i pod* grzymstwa polskiego, a współcześnie w Polsce uprawia go Różewicz i Bieńkowski, dawniej Przyboś.

Na pograniczu rodzaju występują dwa gatunki: sielanka i ballada Sielanka, zwana również idyllą, bukoliką, a dawniej po polsku s kot opaską, to utwór poświęcony problematyce wiejskiej, pasterskiej. Za twórcę ścianki uważa się Teokryta, poetę greckiego żyjącego w wieku III przed naszą erą. Poeta