56898 P5090102

36

WSTĘp

etykę „dyskursem erotycznym”, którego dotąd unikała, uważając, że I jej talent i pisarska ranga kłócą się z romansowymi fabułami. W ży. 1 ciu prywatnym miłość nigdy nie przestawała jej interesować; korę-\ spondencja pisarki i materiały biograficzne dostarczają w tej mierze [ rewelacyjnych wiadomości. Doświadczana przez niespełnione uczucia, samotna i porzucana, nie traciła nadziei na udany związek; ostatni dramat jej serca rozgrywał się na rok przed śmiercią. Kochała do końca i do końca powściągliwie strzegła swych miłości, głęboko przekonana, że uczucia nie licują z powagą pisarki narodowej, osoby publicznej, depozytariuszki polskości. Nie znajdowała intelektualnego uzasadnienia dla tematu miłosnego, być może też bała się, że powieść romansowa zdradzi ją, zepchnie z budowanego przez lata piedestału kobiety-instytucji, odsłoni słabości i niepowodzenia. Jak bardzo się lękała. tego odsłonięcia, niech świadczy fakt, iż w swoim joumal intime pisała szyfrem⁵⁶. Wydaje się, że drżała nie tylko przed niepożądanym czytelnikiem; żenowała ją sytuacja uczuciowego głodu. Sama potrzeba miłości, której nie mogły ugasić ani sława, ani splendory, ani społeczny podziw, ani pieniądze.

Co ma z tym wspólnego Cham? Pozwalał na realizację miłosnego tematu bez narażania się na podejrzenie o niemoralność lub uległość wobec premodernistycznej mody (bodaj jeden Tarnowski nie dał się zwieść pozorom!) bądź też jakikolwiek związek z własną biografią. Egzotyczność Franki usprawiedliwiała rozumienie miłości jako pożądania, jako głodu ciała. O bohaterce spoza swojej sfery, w dodatku naznaczonej szaleństwem, mogła Orzeszkowa mówić ze swobodą, której nie miała w momencie opisywania „uczciwych”, „normalnych” kobiet. Etyczny gorset ulegał rozluźnieniu, chociaż ostatecznie pisarka go nie odrzucała. Chrześcijańska dobroć Pawła i jego wysiłki wychowawcze stanowiły rodzaj zabezpieczenia dla moralnej wymowy powieści. Wydaje się jednak, że wielkość Chama polega nie na tendencji moralizatorskiej, ale na możności w miarę swobodnego mówienia o miłości. A ludowość, idee Tołstojowskie, dyskurs psychiatryczny - to elejnęnty_podporządkowane dyskursowLarotycznemu; Orzeszkowa wykorzystała je tak, jak W teatrze wykorzystuje się rekwizyty. Zabudowała nimi skromną scenę powieściową, by w jej centrum umieścić swych bohaterów. Tym właśnie, drugorzędnością ko-

⁶⁶ Notatnik Dnie znajduje się w wileńskiej bibliotece. Wspominał o nim także Jankowski w swojej biografii (Eliza Orzeszkowa, dz. cyt., s. 431-445).

yn. MIEJSCE CHAMA

stiumów wobec p rych dopatrzono nej dysfunkcjon i konwencjonalne nie do grubianiz piszą o ubogiej f wskazując na w rzeczy wciąż poj wymienionych el Orzeszkowa i warstwie powieś miejsca „dyskuri jak religia, któn momencie, w kt<j Oczywiście, k i literatury jak u nej tradycji, wzi wybrała je z asc stylizacji biblijni stycznej: drobią: i poręczny w cha: cowy, ale spełni! wać powieściowi bowiem konwem rzystują gwarę i 1 ratora wyczerpu wiedzi: bogatej, go, w inny sposó W tej powieść języki. Jak się z Orzeszkowa mov by tak rzec, duc u Orzeszkowej wi trowersyjnej boh wadzonej z punk

» K. Kłosiński, M §| J. Krzyża nowsi ków 1062, s. 196.

⁵⁸ M. Żmigrodzka,