56996 skanuj0039 (42)

S2 Koncepcje człowieka w socjologii

wiem socjobiologia, badająca wpływ zróżnicowania w obrębie wyposażenia genetycznego człowieka na formy społecznej organizacji i kultury.

Problemu koncepcji człowieka nic można jednak redukować do teorii osobowości.

W ujęciach obecnych dosyć często przyjmuje się koncepcję polimorfizmu człowieka. Stanisław Ossowski [1967, s. 196] pisał: „Ten sam człowiek może być taki, i inny. (...) Osobowość.(...) ludzi kryje możliwości, które przezierają tylko z rzadka przez ich codzienne oblicze, i to w sposób tak nikły, że dają się raczej przeczuwać, niż dostrzegać, ale w innych warunkach one właśnie mogłyby dojść do głosu, a wówczas ci sami ludzie ukazaliby się nam w innych całkiem kształtach".

Ta sama jednostka w różnych warunkach zachowuje się w odmienny sposób. Poszukiwanie zależności między oddziaływaniem otoczenia społecznego a zachowaniem (działaniem) człowieka legło u podstaw wielu badań w obrębie nauk społecznych. V/ skrajnej postaci podejście takie uwidacznia się w hehnwiory?mie_7.a-klada^ę-ASt-ninyże-&y.Io^vick jest istotą re-aktywną, tzn. iegO-zacliosymd^&st-^Tącź^' nie reakcją na bodźce pochodzące z oto-•czćruaTZ Tej^erspektywy^uo-manSTotnych różnic między człowiekiem a zwierzęciem. Dunhus F. Skinner stara! się wykazać, że uznawane za przynależne wyłącznie człowiekowi wartości, takie jak wolność, godność itp., można zredukować do specyficznego treningu behawioralnego. Orientacja ta, sytuując się w obrębie pozytywizmu, stara się wypracować jednakowe zasady wyjaśniania wszelkich zacłtowań. Konsekwencją tych dążeń jest jednak zbyt daleko uproszczony obraz człowieka.

Badanie wpływu otoczenia społecznego i kulturowego na człowieka stanowi jeden z istotnych rysów socjologii. Wywodzące się z tradycji pozytywistycznej podejście skupiło na tym zagadnieniu niemal całą uwagę. Stąd, w niektórych uproszczonych ujęciach, socjologia jako nauka utożsamiana jest z badaniem oddzialywrń różnych elementów środowiska społecznego na jednostkę. Podkreślano przy tym często rolę procesu socjalizacji w kształtowaniu i formowaniu jednostki. Na tej pods:awie Den- . nis H. Wrong [1984] - poddając krytyce takie podejście - mówił o „prcesocjalizo-wancj koncepcji człowieka" we współczesnej socjologii.

Ograniczenia te próbuje si<- przezwyciężyć w ramach tzw. socjologii humanistycznej oraz koncepcjach sytuujących się' w obrębie paradygmatu interpretacyjnego. W szerszym stopniu uwzględnia się w nich rolę podmiotowego subiektywizmu; jednostka traktowana jest jako uczestnik procesu interakcji kreujący istniejącą rzeczywistość społeczną, a nic tylko biernie podłe-gający jej oddziaływaniom. W takich samych warunkach zewnętrznych jednostka może zachowywać się w odmienny sposób. Jej działanie zależy bowiem od przyjętej definicji sytuacji. P.L. Berger i T. Luck-mann [1983, s. 88] podkreślają, że „człowiek tworzy swoją naturę, lub też prościej -że człowiek tworzy sam siebie. Dychotomia między koncepcją człowieka jako istoty samotworzącej się i koncepcją (matury ludzkiej)) ma charakter zasadniczy”. Stanowi ona o „decydującej różnicy antropologicznej" między biegunem „socjologicznym" i „psychologicznym" w obrębie teorii socjologicznej.

W ujęciach psychologicznych (zob. [J. Koziclecki 1980]) wyróżnia się,‘oprócz wspomnianego już behawioryznu, koncepcje poznawcze człowieka, koncepcje psychoanalityczne i humanistyczne (dążenie do samorealizacji uznaje się za główny motyw aktywności człowieka).

W niektórych teoriach obicrwujc się swoiste „zniknięcie człowieka". Dąży się w nich do takiego badania rzeczywistości społecznej, aby możliwe było uniknięcie sporów na temat „natury" człowieka. Programowo eliminuje się także wpływ indywidualnych cech jednostki, zmierzając do poznania uwarunkowań.systemowych lub

sytuacyjnych w „czystej" postaci. Zaliczyć tu należy m.in. strukturalizm, teorię gier, teorię wymiany, a w ramach tej ostatniej zwłaszcza tzw. teorię elementarną. Pomimo wysiłków w koncepcjach tych widoczna jest obecność różnych koncepcji człowieka. Na przykład teoria gicr e.xplicile zakłada, żc grac/..|CSt_ istotą w pełni racjonalną, w swo-ich decyzjach kieruje się wyłącznie kryterium tzw. oczekiwanej użyteczności, posiada pełną wiedzę o sytuacji (grze). W jeszcze innym ujęciu „zniknięcie człowieka" lub dehumanizacja humanistyki jest wynikiem przeniesienia zainteresowań poznawczych na zjawiska i procesy makrospoleezne.

Odmienny sposób ujmowania człowieka widoczny jest nic tylko w nauce, lecz tkwi u podstaw koncepcji politycznych. W marksizmie człowiek jest „całokształtem stosunków społecznych", tzn. stanowi wytwór makrostruktury, intcrnalizując zasadnicze cechy społeczeństwa w danej epoce historycznej. Liberalizm akcentuje wolność jednostki, jej prawo do swobody decydowania o.własnym łosic. Koncepcja ta zakłada, żc człowiek jest racjonalny i w swoim postępowaniu kieruje się własnym interesem. Przedstawione przykłady wskazują, że w wielu teoriach, nawet znacznie się różniących, przyjmowany jest wspólny model homo occonomicus.

Na związki występujące między cechami społeczeństwa i cechami tworzących je osób wskazuje się niemal we wszystkich socjologicznych teoriach osobowości społecznej - np. w pracach George’a Herberta Meada [1975], Ralpha Lintona [1975], Charlcsa H. Coolcya [1992], Floriana Znanieckiego [1974], Karla Mannheima [1974], Davida Ricsmana [D. Riesman, N. Glazcr, R. Dcnncy 1971]. Często podkreśla się, żc cechy systemu społecznego (lub kultury) generują określony typ człowieka. Herbert Marcusc [1991] ukazuje, w jaki sposób społeczeństwo konsumpcyjne wytwarza „człowieka jednowymiarowego". Talcott Parsons [1964] posługując się swoistym antropo-morfizmem podkreśla, że system społeczny „dobiera sobie" jednostki o odpowiednich cechach w celu realizacji zasadniczych funkcji niezbędnych do jego trwania i rozwoju. Widać zatem, że w ramach rozmaitych teorii socjologicznych przyjmowane koncepcje człowieka zakładają różny stopień zdeterminowania przez społeczeństwo i kulturę. W ramach jednych ujęć (np. nawiązujących-do marksizmu) czlosvick jest „wytwarzany" przez system społeczny niczym produkt w fabryce, w innych ujęciach człowiek kreuje sam siebie.

W licznych koncepcjach socjologicznych, gdy mówi się o człowieku, chodzi bądź o konkretną jednostkę, bądź o jednostkę traktowaną jako reprezentant społeczeństwa, zbiorowości lub nawet rodzaju ludzkiego; cechy jednostki ujmowane są jako wytwór zbiorowości. Z tego względu róZnc koncepcje człowieka traktować należy jako swoiste idcalizacjc lub „typy idealne".

Warto na koniec przytoczyć konstatacje Maxa Schclcra [1987] odnoszące się do różnych sposobów definiowania istoty człowieka. Odrzuca on próby określania człowieka jako „istoty rozumnej" (homo sapiens), „istoty pracującej, wytwarzającej narzędzia" (homo faber), jako istoty zwierzęcej (homo nalitralis) itd., stwierdzając, żc „nic-dcliniowalność” należy do istoty człowieka Jest on tylko jakimś „między" (cin ,.7.wi-sclien"), jakąś „granicą", jakimś „przejściem", jakimś „przejawianiem się Boga" w nurcie życia i wiecznym „wychodzeniem" („Hinaus") życia ponad siebie samo [ibidem, s. 26]. Zasadniczą cechą człowieka jest dążenie do transcendencji, do wykraczania ponad siebie. M. Schclcr ma tu na myśli głównie aspekt religijny. „Rzecz, która zaczyna wychodzić ponad siebie i poszukiwać Boga, to właśnie jest «człowick» [ibidem, s. 32], „«człowick» jest intencją i gestem samej ((transcendencji))" [ibidem, s. 25]. (A.S.)

Zob. „aktor", aktywizm, definicja sytuacji, działanie społeczne, homo oeconomicus, indywidualizm, onlologia społeczeństwa, osobowość społeczna, socjologia, socjologia życia codziennego.