DSCN1734

Koncepcje człowieka w socjologii 83

sytuacyjnych w „czystej^ postaci. Zaliczyć tu należy m.in. strukturalizm, teorię gier, teorię wymiany, a w ramach tej ostatniej zwłaszcza tzw. teorię elementarną. Pomimo wysiłków w koncepcjach tych widoczna jest obecność różnych koncepcji człowieka. Na przykład teoria gier explicite zakłada, że gracz jest istotą w pełni racjonalną, w swoich decyzjach kieruje się wyłącznie kryterium tzw. oczekiwanej użyteczności, posiada pełną wiedzę o sytuacji (grze). W jeszcze innym ujęciu „zniknięcie człowieka” lub dehumanizacja humanistyki jest wynikiem przeniesienia zainteresowań poznawczych na zjawiska i procesy makrospołeczne.

Odmienny sposób ujmowania człowieka widoczny jest nie tylko w nauce, lecz tkwi u podstaw koncepcji politycznych. W marksizmie człowiek jest „całokształtem stosunków społecznych”, tzn. stanowa wytwór makrostruktury, intemalizując zasadnicze cechy społeczeństwa w danej epoce historycznej. Liberalizm akcentuje wolność jednostki, jej prawo do swobody decydowania o własnym losie. Koncepcja ta zakłada, że człowiek jest racjonalny i w swoim postępowaniu kieruje się własnym interesem. Przedstawione przykłady wskazują, Ze w wielu teoriach, nawet znacznie się różniących, przyjmowany jest wspólny model homo oeconomicus.

Na związki występujące między cechami społeczeństwa i cechami tworzących je osób wskazuje się niemal we wszystkich socjologicznych teoriach osobowości społecznej - np. w pracach George’a Herberta Meada [1975], Ralpha Lintona [1975], Charlesa H. Coolcya [1992], Floriana Znanieckiego [1974], Karla Mannheima [1974], Davida Riesmana [D. Riesman, N. GInzer, R. Denncy 1971]. Często podkreśla się, że cechy systemu społecznego (lub kultury) generują określony typ człowieka. Herbert Marcuse [1991] ukazuje, w jaki sposób społeczeństwo konsumpcyjne wytwarza „człowieka jednowymiarowego”. Talcott Parsons [1964] posługując się swoistym antropo-morfizmem podkreśla, że system społeczny „dobiera sobie” jednostki o odpowiednich cechach w celu realizacji zasadniczych funkcji niezbędnych do jego trwania i rozwoju. Widać zatem, że w ramach rozmaitych teorii socjologicznych przyjmowane koncepcje człowieka zakładają różny stopień zdeterminowania przez społeczeństwo i kulturę. W ramach jednych ujęć (np. nawiązujących do marksizmu) człowiek jest „wytwarzany” przez system społeczny niczym produkt w fabryce, w innych ujęciach człowiek kreuje sam siebie.

W licznych koncepcjach socjologicznych, gdy mówi się o człowieku, chodzi bądź o konkretną jednostkę, bądź o jednostkę traktowaną jako reprezentant społeczeństwa, zbiorowości lub nawet rodzaju ludzkiego; cechy jednostki ujmowane są jako wytwór zbiorowości. Z tego względu różne koncepcje człowieka traktować należy jako swoiste idealizacje lub „typy idealne”.

Warto na koniec przytoczyć konstatacje Maxa Schelera [ 1987] odnoszące się do różnych sposobów definiowania istoty człowieka. Odrzuca on próby określania człowieka jako „istoty rozumnej” (homo sapiens), „istoty pracującej, wytwarzającej narzędzia” (homo faber), jako istoty zwierzęcej (homo naturalis) itd., stwierdzając, że .jiie-definiowalność" należy do istoty człowieka. Jest on tylko jakimś „między” (ein ..Zwi-schen"), jakąś „granicą”, jakimś „przejściem”, jakimś „przejawianiem się Boga" w nurcie życia i wiecznym „wychodzeniem” („ Hinaus ") życia ponad siebie samo [ibidem, s. 26]. Zasadniczą cechą człowieka jest dążenie do transcendencji, do wykraczania ponad siebie. M. Scheler ma tu na myśli głównie aspekt religijny. „Rzecz, która zaczyna wychodzić ponad siebie i poszukiwać Boga, to właśnie jest «człowiek» [ibidem, s. 32], „«człowick» jest intencją i gestem samej «transcendencji»" [ibidem, s. 25]. (A.S.)

Zob. „aktor”, aktywizm, definicja sytuacji, działanie społeczne, homo oeconomicus, indywidualizm. ontologia społeczeństwa, osobowość społeczna. socjologia, socjologia życia codziennego.