59720 lichtarski (112)

224 3. OrputUMcj* i lanądaciiic ^w pradnębiontwia

Przyjmując za kryterium podziału przedmiot oceny można wyróżnić oceny odcinkowe i całościowe (syntetyczne). Oceny odcinkowe dotyczą wybranych dziedzin działania przedsiębiorstwa, np. gospodarowania siłą roboczą, zapasami, środkami trwałymi czy środkami pieniężnymi. Oceny całościowe dotyczą wyników całego przedsiębiorstwa lub kilku dziedzin jego działania.

Na podstawie kryterium podmiotu oceniającego można podzielić oceny na zewnętrzne i wewnętrzne. Ocen wewnętrznych dokonują przede wszystkim same organy władzy przedsiębiorstwa (dyrektor, rada pracownicza, zarząd, rada nadzorcza) lub inne jednostki wewnętrzne powołane do realizacji określonej funkcji, np. dział kontroli wewnętrznej, dział kontroli jakości, dział zaopatrzenia i gospodarki magazynowej, a w niektórych przypadkach właściciele lub współwłaściciele (w przypadku spółek osobowych łub z ograniczoną odpowiedzialnością, o ile prawo to nie zostanie odebrane wspólnikom na mocy postanowienia zawartego w umowie). Ocen zewnętrznych dokonują przede wszystkim banki, kontrahenci przedsiębiorstwa, przyszli akcjonariusze lub inwestorzy, lokalne władze samorządowe, organy założycielskie (przedsiębiorstw państwowych) oraz inne jednostki zainteresowane działalnością przedsiębiorstwa.

Biorąc pod uwagę stopień powtarzalności można wyróżnić oceny systematyczne i doraźne. Oceny systematyczne przeprowadza się regularnie, w ustalonychtcr-minach i dla określonych przedziałów czasu. Mogą to być np. oceny dekadowe, miesięczne, kwartalne, półroczne, roczne i wieloletnie Ocen doraźnych dokonuje się zasadniczo wtedy, gdy - zdaniem organu upoważnionego do sprawowania nadzoru — zachodzi potrzeba uzupełnienia ocen syntetycznych zarówno pod względem zakresu, jak i stopnia ich szczegółowości Oceny takie są dokonywane w momentach nie przewidzianej zmiany celów, pogorszenia wyników lub zmiany warunków działania przedsiębiorstwa.

5.4.3. Mierniki oceny — pojęcia i ogólna charakterystyka

W ocenie działalności mierniki oceny pełnią bardzo ważną funkcję. Dzieje się tak dlatego, że wynik pomiaru w bardzo dużym stopniu zależy od przyjętego miernika, a ponadto w szeroko pojętym systemie ocen miernikom przypisuje się różne funkcje. Oznacza to, że w zależności od tego, co chcemy ocenić, należy dobrać odpowiednie mierniki.

Przez mierniki rozumiemy kategorie ekonomiczne (takie jak np. zysk, koszty, obrót, wydajność itp.) odzwierciedlające zdarzenia lub fakty z gospodarowania, występujące w przedsiębiorstwie i jego otoczeniu, wyrażone w odpowiednich jednostkach miary.

Podstawowymi funkcjami mierników, co wynika z definicji, jest pomiar zjawisk ekonomicznych (zdarzeń, faktów), na których podstawie dokonuje się oceny jednostek gospodarczych, oraz przyjęcie ich jako kryteriów podejmowania decyzji ekonomicznych w tych jednostkach.

Realizacja tych funkcji wymaga, aby mierniki oceny spełniały następujące warunki:

—    miały prostą i przejrzystą formę,

—    umożliwiały ścisłe określenie ich pojemności i decyzyjności.

Prostą i zrozumiałą postać mają mierniki naturalne; ponieważ odzwierciedlają one z reguły tylko wąski zakres zjawisk, częściej stosuje się mierniki wartościowe.

Pojemnością miernika nazywamy zakres zdarzeń lub faktów odzwierciedlanych przez dany miernik; przyjmując ją jako kryterium podziału wyróżniamy mierniki syntetyczne i cząstkowe (odcinkowe). Mierniki syntetyczne mają dużą pojemność, odzwierciedlają zatem szeroki zakres zdarzeń i faktów występujących w działalności gospodarczej przedsiębiorstwa. Zalicza się do nich zysk, stopę zysku, rentowność, obrót, koszty itp. Mierniki odcinkowe odzwierciedlają ograniczone pole zdarzeń, np. wielkość zatrudnienia, zużycie materiałów, energii, pracochłonność wyrobu czy liczbę braków.

W systemie ocen zewnętrznych wykorzystuje się przede wszystkim mierniki syntetyczne. Mierniki te dobrze spełniają swoją funkcję jako kryterium wyboru w podejmowaniu decyzji w przedsiębiorstwie. Mierniki cząstkowe w ocenach zewnętrznych stosuje się głównie jako mierniki uzupełniające, chyba żc oceny dokonuje instytucja lub organizacja wyspecjalizowana w zakresie wąskiego wycinka działalności przedsiębiorstwa, np. organizacja konsumentów czy organizacja lub urząd zajmujący się ochroną środowiska. Ten rodzaj mierników znajduje zastosowanie w ocenach wewnętrznych przedsiębiorstwa.

Dccyzyjnością miernika nazywamy zakres odzwierciedlanych przezeń zjawisk, na które jednostka gospodarcza może wpływać własnymi decyzjami. Na przykład zysk jako miernik oceny ma dużą dccyzyjność w jednostce, która może samodzielnie kształtować takie zjawiska, jak wielkość i struktura produkcji, koszty czy ceny łub kierunki sprzedaży. Dccyzyjność tego miernika będzie nikła w jednostce, która ma z góry narzucaną wielkość i strukturę produkcji, cenę sprzedaży i ceny zakupu. Dccyzyjność miernika zależy od przyjętego systemu zarządzania; jest ona mniejsza w systemie scentralizowanym, a większa w systemie zdecentralizowanym.

Z punktu widzenia poprawności systemu ocen byłoby wskazane, aby pojemność i dccyzyjność mierników były takie same łub zbliżone. Duże różnice między nimi stwarzają niebezpieczeństwo, żc jednostka gospodarcza będzie oceniana na podstawie zdarzeń i faktów, na które nie ma wpływu. W gospodarce rynkowej, w związku z dużą samodzielnością przedsiębiorstw, zasada „pokrywania się^M pojemności i decyzyjności mierników ma mniejsze znaczenie w odniesieniu do ocen zewnętrznych, chociaż powinna być brana pod uwagę szczególnie w okresach recesji w całej gospodarce łub branży. Jest ona natomiast zawsze aktualna w konstruowanie systemu ocen wewnętrznych dla poszczególnych jednostek organizacyjnych wchodzących w skład przedsiębiorstwa. Mianowicie w zależności od uprawnień (decyzyjności) kierownika jednostki wewnętrznej w przedsiębior-