46781 kupisiewicz dydaktyka ogólna
3

30 Dydaktyka ogólna

i systematyczne oddziaływania dydaktyczno-wychowawcze na uczniów, zapewniające im wykształcenie ogólne lub zawodowe.

Realizacji pierwszego z wymienionych zadań służy kształcenie ogólne, polegające „na zaznajamianiu uczniów z dorobkiem kultury nagromadzonym przez ludzkość, z wiedzą o przyrodzie i społeczeństwie, z najważniejszymi prawami rządzącymi rozwojem przyrody i życia społecznego, z zastosowaniem tych praw w różnych dziedzinach życia, jak również na kształtowaniu umiejętności posługiwania się tymi prawami w praktyce” (Okoń, 1987, s. 72). Końcowym rezultatem tego procesu jest wykształcenie ogólne, które powinno być „indywidualnie zorganizowanym i przeżytym przyswojeniem systemu wiedzy, a nie jego mechanicznym odbiciem (...), nie encyklopedyczną mozaiką różnych nauk, lecz ich przemyślanym doborem, niezbędnym dla zrozumienia całokształtu życia” (Mysłakowski, 1970, s. 36: Suchodolski, Wojnar, 1990, s. 64 i nast.).

Kształcenie zawodowe jest natomiast procesem zmierzającym do przekazania uczniowi określonego zasobu wiedzy z danej specjalności

0    charakterze produkcyjnym, rolniczo-hodowlanym, usługowym itd. Podstawię tego procesu stanowi wykształcenie ogólne, a wynikiem jest wykształcenie zawodowe. Na wykształcenie to składają się: zdobyta przez uczniów wiedza oraz umiejętności specjalistyczne, które dzięki swym uzdolnieniom i zainteresowaniom mogą oni rozwijać, doskonalić

1    utrwalać w praktyce zawodowej.

Kształcenie, podobnie jak uczenie się, uczenie i nauczanie, może być organizowane i kierowane bezpośrednio lub pośrednio. W toku kształcenia kierowanego bezpośrednio osobą kierującą jest nauczyciel, który czmva nad realizacją założonych celów' kształcenia i współpracuje w tym zakresie z innymi nauczycielami, z rodzicami uczniów, z organizacjami dziecięcymi i młodzieżowymi itd. W trakcie kształcenia kierowanego pośrednio sterującą rolę pełni autor podręcznika, książki popularnonaukowej, skryptu, artykułu, audycji radiowej, programu telewizyjnego, filmu oświatowego i innych źródeł wiedz}', z których uczeń korzysta w sw'ej samodzielnej pracy nad poznawaniem otaczającego go śwdata i wzbogacaniem przez to własnej osobowości. Tego typu uczenie się jest nazywane samokształceniem. Obejmuje ono własny wysiłek uczącego się podmiotu, niepodlegający kontroli zewnętrznej i organizowany przeważnie na podstawie samodzielnie opracowanego programu. Dlatego też zasadniczym warunkiem skuteczności samokształcenia jest systematyczna autokontrola i samoocena.

W przeciwieństwie do uczenia się, uczenia i nauczania, które mogą mieć charakter czynności okazjonalnych, jednorazowych i przypadkowych, kształcenie jest zawsze procesem planowym, systematycznym i zamierzonym, realizacja bowiem celów w procesie kształcenia wymaga planowego, systematycznego i długotrwałego wysiłku. Bez takiego wysiłku nie jest możliwe zapewmienie dzieciom i młodzieży pełnowartościowego wykształcenia ogólnego lub zawodowego. Ponadto jest to proces śwdado-mie realizowany przez powołane w Lym celu instytucje oświatowo-wychowawcze, wśród których szkoła odgrywa zasadniczą rolę. Dzieląc zaś kształcenie na ogólne i zawodowe, czynimy tak w przekonaniu, iż pierwsze powinno być domeną działalności szkolnictwa ogólnokształcącego (podstawowego i średniego), drugie natomiast - różnego rodzaju szkół zawodowych (por. Nowacki, 1978, s. 47-48: Kaczor, 1989, s. 10 i nast.). Między wymienionymi rodzajami kształcenia nie powinno być przy tym ani przeciwieństw, ani ostrych granic, gdyż wykształcenie ogólne stanowi niezbędną podstawę kształcenia zawodowego, a równocześnie samo się zmienia pod wpływem typowej dla naszych czasów rewolucji naukowo-technicznej. Właśnie w następstwie tej rewolucji przedmioty matematyczno-przyrodnicze i kształcenie praktyczne zyskały sobie stały i zarazem bardzo znaczący udział w programach kształcenia ogólnego, jeszcze nie tak dawno zdecydowanie humanistycznych.

Również samokształcenie ma wszelkie cechy procesu, aczkolwiek jego inspiratorem i zarazem wykonawcą jest zwykle jednostka zamierzająca pogłębić sw'oją wiedzę bądź to w drodze indywidualnych studiów, bądź też przy współpracy z innymi osobami, które stawiają sobie analogiczne cele. Także w przypadku samokształcenia wynikiem jest wykształcenie, które może mieć charakter ogólny lub specjalistyczny, zawodowy.

O zakresie i jakości wykształcenia decyduje wiele różnych czynników', wśród których - jeżeli chodzi o kształcenie kierowane bezpośrednio - istotną rolę spełnia praca szkoły i nauczyciela. Natomiast o końcowych efektach samokształcenia decydują zdolności, pracowitość oraz dostatecznie silne i zarazem pozytywme motywy uczenia się.

4. Wychowanie

Pełnego rozwoju osobowości człowieka, zwłaszcza w społeczeństwie współczesnym, nie można ograniczać wyłącznie do formowania intelektu i warunkujących jego funkcjonowanie procesów' emocjonalnych i wo-licjonalnych. Oprócz wykształcenia ogólnego i zawodowego, czyli określonych wóadomośc.i, umiejętności i nawyków, rozwiniętych zainteresowań i zdolności, człowiek ten powinien mieć także poczucie współodpowiedzialności za sprawy dnia dzisiejszego i za przyszłość narodu, a oprócz tego przejawiać gotowaść do efektywnej pracy i aktywnego udziału w realizacji humanistycznych ideałów. Musi to być ponadto człowiek o dużej wrażliwości i wysokim poziomie moralnym, zdyscyplinowanej postawie, wyrobionym smaku estetycznym, żywej inteligencji, słowem - człowiek wszechstronnie rozwinięty.

Realizacja takiego ideału wychowawczego nie jest. możliwa przy udziale samej tylko szkoły. Proces kształcenia dokonuje się bowiem zarówno w szkole, która jest bardzo ważnym, ale przecież nie jedynym -zwłaszcza obecnie, w dobie szerokiego rozpowszechniania informacji za pomocą środków' masowago przekazu - terenem działalności wycho-