59968 Untitled 2 (3)

13C

WIELOGŁOWY ŁEWIATAN I GRUPA SPOŁECZNA

takiej, jaką stosuje na przykład .RatlcliCfe Brown ^l, jest to tylko zmiana terminu Ina bardziej dogodny w pewnych sytuacjach ze względu na sferę skojarzeń: system społeczny w tym znaczeniu jest pewnym zespołem ludzi. Przy interpretacji niereistycznej (system społeczny jako system zachowań się, system interakcji, system stosunków)² — jest to a t r y-b u t grupy społecznej i wszystkie zdania o systemie stosunków pomiędzy osobnikami jakiegoś zespołu można przełożyć na zdania o grupie osobników powiązanych takim oto systemem stosunków. Niekiedy termin „system i społeczny” bywa używany w obu interpretacjach, a ta sama dwoistość przenosi się czasem na terminy: „grupa społeczna” i „społeczeństwo” ⁵. Skądinąd termin „grupa" (w reistycznej interpretacji) umocnił się w ostatnich latach przez nowe zastosowania w psychologii społecznej w związku z takimi pojęciami, jak reference group, identification group, i z rozwojem doświadczalnych badań nad małymi grupami.

Już liie jako termin, ale jako pojęcie, „grupa społeczna” straciła w pewnym stopniu na znaczeniu we współczesnej socjologii z innego powodu niz przejawiająca się tu i ówdzie tendencja do opisywania zjawisk raciej w języku stosunków niż w języku rzeczy. Straciła na znaczeniu, jak mi się wydaje, ze względu na charakterystyczny dla różnych kierunków współczesnej socjologii „hominocentryzm” ⁴ i ze względu na dążność do zastępowania pojęcia nauk społecznych przez pojęcie nauk o zachowywaniu się ludzi czy nauk o ludzkim postępowaniu (behaińoral Sciences),!o czym będziemy mieli jeszcze sposobność mówić.

Niezależnie od tych zmian w aparaturze pojęciowej i w akcentowaniu tych lub (innych zagadnień współczesnej socjologii, termin „grupa społeczna” nic przestała być jednym z podstawowych terminów naszej dyscypliny, ! a rozbieżności pojęciowe z nim związane zasługują na wyjaśnienie.

Ważniejszym jednak motywem naszej analizy jest rola, jaką pojęcie grupy odegrało w dziejach socjologii. Na kształtowanie się pojęcia grupy społecznej miała wpływ fikcja duszy zbiorowej, interesująca z punktu widzenia psychologii twórczości naukowej jako przykład fikcji zrodzo-

' Radcliffe Brown, A Natural Science of Society.

* „Any systom of inleractive relationship of a plurality of individual actors is a soeiai system". Parsons i Shills, Totuard a General Theory of Aclions, Haiward Uriiv. Press. 1951, s. 2G.

¹ Por. ńp. La Pierc, Socioloyy, 194G; Hiller, Social Ralatims and Structures, 1947; i iii.

*    Wyrażenie* wprowadzone w książce H. D. Lasswella i A. Kapłana Power and Society. Yale (Jniw Press 1950, s. XXIV.

nych z apriorycznej spekulacji, w odróżnieniu od fikcji wywołanych przez powierzchowną lub bezkrytyczną obserwację rzeczywistości. Pojęcie grupy jest genetycznie związane z przeciwstawianiem zjawisk psychicznych i zjawisk społecznych i z plątaniem kryteriów, które po dziś dzień nie przestało sprawiać zamętu w studiach socjologicznych. Jest również związane genetycznie z pewnymi koncepcjami klasyfikacyjnymi w systematyce nauk. Z tych względów analiza pojęcia grupy znalazła się wśród innych rozdziałów niniejszej publikacji.

Rozważania nad pojęciem więzi społecznej, która stanowić ma kryterium grupy społecznej w jednym z jej znaczeń, historycznie najważniejszym, pozwolą nam uwydatnić m. in. pewne cechy struktury dwóch typów grup społecznych o charakterze ideologicznym: grup uprawiających prozelityzm w pewnym określonym zakresie i grup o ideologii ekskluzywnej. I te sprawy, dotyczące aparatury pojęciowej, można zaliczyć do osobliwości nauk społecznych.

ORGANIZM SPOŁECZNY I «DUSZA ZBIOROWA»

Odkrycie społecznego uwarunkowania w działaniach i dyspozycjach psychicznych jednostek, w ich przekonaniach i emocjach nie jest wyłącznie dziełem mieszczańskich uczonych z początku XIX wieku. Bogatym zbiorem przykładów takiego uwarunkowania są już Próby Mon-taigne’a, a można pod tym względem sięgnąć dalej w przeszłość, na przykład do Ibn Chalduna, którego podróże po dalekich od siebie krajach świata śródziemnomorskiego nauczyły socjologicznego relatywizmu. Ale okres intensywnych przemian społecznych we Francji zapoczątkowany wybuchem Wielkiej Rewolucji, okres kształtowania się nowej struktury społecznej w oparciu o nowe skale wartości był okresem, w którym te społeczne uwarunkowania narzucały się w sposób szczególnie wyrazisty uwadze myślicieli zainteresowanych tokiem życia społecznego, a nawykłym do obserwacji. Narzucały się zwłaszcza teoretykom, którzy pióra swe oddali obronie interesów zwycięskiej klasy i szukali argumentów wymierzonych przeciw wierze w niezmienną, absolutną wartość pewnych norm i idei.

Równocześnie rozwój nauk przyrodniczych kierował uwagę rówieśników Augusta Comte’a na „prawa życia społeczneg o”, a wydarzenia historyczne ostatnich dziesiątków lat dostarczały niemało materiału, na którym można było oprzeć przekonanie, że procesy społeczne przebiegają według pewnych praw' o charakterze przyrodniczym, a nie wedle woli osób działających.