60121 img230 (19)

‘>4 2. PODSTAWY PSZCZF I.NICTWA

rododendronów — gdzie temperatury obniżają się zimą poniżej punktu zamarzania. Najwyższe, jedynie w lecie zamieszkane gniazda, znaleziono na wysokości 3.500 m. Najwięcej ich znaleziono pomiędzy 1.600 m a 2.200 m n.p.m. Pszczoły lotne znajdowano nawet na wysokości 4.000 m. W Nepalu pszczoły wędrują na zimę z wysokości 2.(X)0 m na niższe miejsca, położone na wysokości 1.200-1.600 m, gdzie przeżywają 2 najzimniejsze miesiące (grudzień-styczeń), często w postaci grona rojowego bez plastra. Osadza się ono tuż przy ziemi, w lesie górskim. W gronie tym pszczoły trwają w zupełnym bezruchu. Ustaje wówczas także drżenie mięśni - jedyna możliwość ogrzewania się rodziny. Grono rojowe w nocy oziębia się do zaledwie kilku stopni powyżej punktu zamarzania. W ciągu dnia pszczoły w warstwie zewnętrznej kłębu ogrzewają się od słońca, co powoduje dla kłębu sytuację paradoksalną, że wnętrze kłębu zimniejsze jest od warstwy zewnętrznej. Także i te pszczoły, podobnie jak olbrzymie, zmieniają swoje miejsce pobytu przynajmniej dwa razy w ciągu roku. Pozostawione w skałach plastry nie są ponownie używane, pomimo że rodziny powracają zawsze na to samo miejsce. Poniżej 1.220 m nie znaleziono gniazd A.laboriosa.

Masa ciała przewyższa o 10% największe formy A.dorsata występujące w Tajlandii. Indeks kubitalny jest wyjątkowo wysoki i wynosi 9,82, tak iż prawie nie może być mierzony. Średnica komórek wynosi 6,15-6,30 mm, a szerokość plastra w części, gdzie znajduje się czerw, wynosi 37-41 mm. Różnice te jednak nie są wystarczające, aby klasyfikować te pszczoły jako oddzielny gatunek (znacznie większe różnice występują między różnymi formami pszczoły miodnej — na przykład pomiędzy krainką alpejską a pszczołą jemeńską z Arabii Saudyjskiej). Inny argument przeciwko klasyfikowaniu pszczoły skalistej jako oddzielnego gatunku to okoliczność, iż w bardzo skomplikowanej budowie aparatu kopulacyjnego trutnia nie doszukano się żadnych różnic, w porównaniu do A.dorsata. Dalej obie formy, przynajmniej w czasie rójek, przestrzennie są całkowicie oddzielone — reguła ta jednak występuje u różnych ras, a nie gatunków.

Z innej jednak strony biologia pszczoły skalnej jest tak różnorodna, że można j;| porównać jedynie z różnymi gatunkami. Znaleziono także u A.laboriosa zróżnicowany enzym — esterazę; następnie odkryto w rodzinach nieznanego dotychczas szkodnika - wielką wszolinkę (Megabraula), a także przesunięty czas lotów godowych wobec pszczoły olbrzymiej. Mogą one świadczyć o samodzielności gatunkowej tej pszczoły. W zasadzie więc problem taksonomicznej przynależności A.laboriosa na razie musi pozostać otwarty. Dlatego też pozwoliłem sobie omówić tę interesującą pszczołę jako oddzielny gatunek.

Z całą pewnością pszczoła skalista w swoich możliwościach dostosowania się do srogiego klimatu poszła najdalej ze wszystkich pszczół budujących gniazda na wolnym powietrzu. Jej możliwość regulacji temperatury jest zadziwiająca. Kierunek przyjętej strategii upodabnia tę pszczołę do trzmieli: wielkie rozmiary ciała, gęste, długie i ciemno ubarwione owłosienie (długość włosków 0,38 mm

2.1. Systematyka pszczoły

wobec 0,14 mm u A.dorsata). Także w „zimnym przetrwaniu” zimowli, graniczącym niemalże z anabiozą, upodabnia ją do trzmieli.

2.1.2.6. Pszczoła karłowata, ApisJIorea

Bez wątpienia jest to gatunek bardzo fascynujący i pełen wdzięku wśród rodzaju Apis. Do niedawna we wszystkich podręcznikach pszczoła ta kwalifikowana była jako najbardziej prymitywna, jednak przy bliższych badaniach okazuje się być wysoko wyspecjalizowanym, bardzo samodzielnym gatunkiem. Z wielu punktów widzenia gatunek ten jest wyraźniej wyodrębniony od pozostałych. Są to pszczoły, które swą niszę ekologiczną umiejscowiły w gęstym buszu, na niskich tropikalnych drzewach. Ta przestrzeń życiowa wymaga od istot, które chcą przeżyć, niewielkich gniazd, małych rozmiarów ciała i specjalnych przystosowań.

Właściwością A.JJorea, w oczywisty sposób przewyższającą inne gatunki pszczół, jest zdolność do przeżycia w bardzo gorącym i suchym klimacie. W Zatoce Perskiej temperatura latem dochodzi do 50°C i więcej, podczas gdy w zimie temperatura obniża się nocą prawie do punktu zamarzania. Żadna inna pszczoła w tych rejonach nie ma szans przeżycia.

Pod względem wymiarów pszczoła karłowata różni się zdecydowanie od pozostałych gatunków. Stosunek wielkości 3 azjatyckich gatunków: A.Jlorea, A.cerana, A.dorsata wynosi odpowiednio 1,0:1,33, 3:2,39. To smukłe, delikatne ciało z gęstym, jasnym owłosieniem rąbka filcowego, z jaskrawym, po-inarańczowo-żółtym pierścieniem na odwłoku, czyni karliczkę pełną wdzięku „pięknością” pomiędzy rodzajem Apis. Przednia część odwłoka jest zabarwiona jaskrawo pomarańczowo. Według Woyke (1995) ekspresja ubarwienia tych pszczół zależy od płci. Samice (matki i robotnice) są żółto ubarwione, zaś samce (trutnie) są czarne. Ekspresja ubarwienia jest więc zupełnie inna, niż u A. cerana i A. dorsata. Cechą charakterystyczną jest ogromna różnica stosunku wielkości pomiędzy robotnicami a osobnikami dojrzałymi płciowo. Wska-

Ryc. 2.1.2.6.a. Krawędź plasterka karliczki z licznymi matecznikami oraz komórkami trutowymi, wyraźnie większymi od pszczelich (wg Ruttnera)