60708 kem4

1 STĘP 8

Wihtńeersiedlurig in Cronland, Poul Norlund, Leipzig 1937. Ze zbiorów biblioteki Muzeum Archeologicznego w Poznaniu.

.    Repr. L. Borowski/Agencja Archiwum

Kamień runiczny z Kingigtorssuaq (Grenlandia)

)?> Nordgemumen^ Karl Theodor Strasscr.

I lamburg 1933. Ze zbiorów Biblioteki PTPN w Poznaniu. Repi. L. Berowski/Agencja Archiwum

dotyw mitycznych łx-stii na drzwiach Yalthjofsstadir (Islandia)

Na zachodzie półwyspu, na terenach dzisiejszej Norwegii (stnorw. Nóreg) 7 Nor&uegr- „Północna Droga”, co odnosi się do żeglugi wzdłuż wybrzeża), drobne plemiona zachowały niezależność aż do drugiej połowy IX w., kiedy dzieło zjednoczenia, bezskutecznie ponawiane przez różnych lokalnych władców przez dwa stulecia, podjął wojowniczy Harald Pięknowłosy (860 - ok. 932 albo ok. 945) z norweskiej linii Ynglingów, dziedziczny pan Westfoldu (ziem na zachód od f iordu Oslo), i ostatecznie zakończył je sukcesem po zwycięstwie w morskiej bitwie niedaleko dzisiejszego Stavanger w Hafrsfjordzie (obecnie Bokna Fjord; obie nazwy znaczą „Koźli Fiord’ ) nad sprzymierzonymi wrogami przymusowej unii. Według dawniejszej datacji było to w 872 r., a wedle nowszych wyliczeń około 880, może nawet w 885 lub jeszcze trochę później (tak znaczące przesuwanie daty wynika stąd, że w 872 Harald miał zaledwie dwanaście lat). W rzeczywistości jednak sporo było przesady w poetyckich tytułach Pięknowłosego - drótiinn norómanna („władca północnych mężów” albo „władca Norwegów”) i alhaldr auslmanna („władca wschodnich mężów", tj. również Norwegów: tu geograficznej orientacji dokonano z punktu widzenia Islandczyka), bo podporządkował sobie tylko południowo-zachodnią część Norwegii.

Zgodnie z tradycją odnotowaną w Księdze o Islarukzykach Arie-go Thorgilsona i odtworzoną z zachowanych redakcji Księgi osiedlenia Styrmira Karasona wielu niezadowolonych z agresywnej polityki Haralda wodzów, wraz z rodzinami, drużynami i ruchomym dobytkiem, jeszcze przed rozstrzygającą bitwą w Hafrsf jordzie opuściło Norwegię i ok. 870 (?) r. odpłynęło na Islandię (Island- „Ziemia Lodu”), początkowo zwaną Sniolandem (Snió-land - „Ziemia Śniegu”) i mniej więcej dwadzieścia lat wcześniej odkrytą przez Skandynawów⁰ (przed nimi byli tam ponoć tylko ¹ nieliczni irlandzcy eremici kontemplacyjni; stisl. papi, papar). Trudno całkiem jednoznacznie wskazać powód migracji (ciągle ten sam brak ziemi?), ale na pewno formę spektakularnego protestu wobec jedynowładczych zakusów Haralda wychodźstwo to przyjęło później, głównie pod wpływem republikańskiej ideologii wyspiarzy: stosunki Islandczyków z Pięknowłosym zawsze były napięte, choć niepodobna mówić o zapiekłej wrogości.

W tym samym czasie inna grupa norweskich emigrantów popłynęła na wyspy, które nazwała Owczymi (Fareyjar), bo sporo było tam owiec (fcer), które niegdyś przywieźli irlandzcy mnisi, z Islandii zaś w 985 r. Erik Rudy na czele 25 (lub 35) okrętów obrał kurs na Grenlandię odkrytą kilka lat wcześniej¹¹. W ten sposób ostatecznie ukształtowało się osadnictwo Germanów północnych, choć należy pamiętać, że z lepszym lub gorszym skutkiem osadniczym penetrowali oni obszar nieporównywalnie większy, bo rozciągający się od Ziemi Baffina po Sycylię i od Bagdadu po wschodnie wybrzeże Ameryki Północnej'. Narzeczami północno-germańskimi posługiwano się na wielkim obszarze Europy: do początku XI stulecia w Normandii (którą w 911 r. w lenno otrzymał norweski wiking Roiło, t j. najpewniej słynny Hrolf zwany gonge, „Piechur”), sto lat dłużej w północno-wschodniej Anglii, do połowy XIII wieku w Irlandii, do mniej więcej 130(3 w Nowogrodzie, do 1400 na Hebrydach, do 1450 na wyspie Man, do 1700 na Orkadach i do 1750 na Szetlandach^{2 3 4 5 6 7 8 9}.

Wikingowie (stisl. wkingar, l.poj. yihingr) to duńscy i norwescy wojownicy podejmujący morskie orężne wypraw^ry (mking)> których celem było zdobycie bogactw- i sławy, choć w rzeczywistości czasem miewały one tylko charakter handlowy albo handlowo-wojenny. Przez pewien czas słowo irikingr łączono

Wikinger tind Normanen, Karl Theodor Strasser, Hamburg 1928. Ze zbiorów Biblioteki PTPN w Poznaniu. Ropr. L. Borowski/Agenc ja Archiwum

Scena zdobywania twierdzy. Prze-rys fragmentu tkaniny z Bayeux

Wikinger und A'7irmanen, Karl 1 heodor Strasser. Hamburg 1928. Ze zbiorów Biblioteki PTPN w Poznaniu, Repr. L.. Berowski/Agencja Archiwum

Wikińska wyprawa. Przedstawienie na kamieniu ze Stenkyrka (Gotlandia, Szwecja)

1

^h Kwestia odkrycia i zasiedlenia Grenlandii ciągle jesi obiektem dyskusji. Co się tyczy Germanów północnych to wiadomo, że na długo przed Kl ikiem Rudym (może nawet w 877 r.) Grenlandię ujrzał niejaki Gunnbjórn Wilk, ale na wyspie nie lądował. Nie jest wykluczone, ze pierwszy dotarł tam, zresztą przypadkowo, Ai i Maison (ok. 970 r.). Bodajże na pewno pierwszymi grenlandzkimi osadnikami. co prawda tvlko na jedną zimę tuż przed 980 r., byli SnabjÓrn Wieprz

2

Uroił ( Czerwony Piasek. W każdym razie nazwa wyspy, Gramland („Zielona Zie

3

mia"), pochodzi od Erika Rudego, który dotarł tam w 981 r. Szerzej na ten temat zob. 1\ Mowat, Wyprawy wikingów. Dawni \• Ormanowie w Grenlandii i Ameryce Pół

4

nocnej, Warszawa 1978.

5

Według Sagi o Grenlandczykach odkrywcą Ameryki był Islandczyk Bjarni, syn

6

Herjolfa (ok. 985 r.), a jej pierwszym „badaczem” Leif Szczęśliwy, syn Erika Rudego (ok. 1000 r.), również. Islandczyk. Podczas swoich wypraw Leif dotarł do trzech dość wyraźnie zróżnicowanych terenów. Pierwszy z nich, leżący najbardziej na północ, uznał za nie nadający się do zasiedlenia i nazwał I Iellulandem {Hel-

7

lidami od helia „płaski kamień”, więc „Kamienista Ziemia”); w najpoważniejszych pracach zwykle utożsamia się go ze wschodnim wybrzeżem Labradoru. Podob

8

nie nieprzyjazne wrażenie wywarła na Leif ie bardziej południowa część krainy nazwana Marklandem {Marklund „Lesista Ziemia”); dziś identyfikowana ona by wa z południowym Labradorem albo z Nową Fundlandią. Wreszcie najbardziej południowej części „badanego” przez siebie lądu żeglarz dał nazwę Winiarni (17//-land „Ziemia Winnej Latorośli”); zdaje się, że najprawdopodobniejsze jest łączenie tego obszaru / częścią dzisiejszego stanu Massachusetts.

9

* Zob. A. SzuIc, Języki germańskie, (w pr. zb.:) Języki, indceuropej.sk ie, red. L. Bcd-narcz.uk, II, Warszawa 1988, s. 748.