63626 lastscan9

32 Praktyczna stylistyka - podstawowe zagadnienia

Ponieważ zas' język stale się zmienia i rozwija, teksty powstałe przed kilkudziesięciu lub kilkuset laty mogą być trudne w odbiorze ze względu na nieznajomość u odbiorcy odmiany języka w takiej wersji, która była żywa w epokach minionych. Dlatego tak ważne jest z punktu widzenia odbiorcy poszerzanie wiedzy na temat elementów kodu językowego nie tylko w jego wersji współczesnej, ale też-w odmianach historycznych. Pomocne w tym zakresie stają się słowniki historyczne i etymologiczne (np. Słownik staropolski pod red. S. Urbańczyka, Słownik polszczymy XVI wieku zredagowany przez M. R. Mayenową czy chociażby Słownik języka Adama Mickiewicza opracowany przez K. Górskiego i S. Hrabca), a także objaśnienia z zakresu gramatyki historycznej i historii języka, które można znaleźć m.in. w podręcznikach do nauki o języku dla licealistów. Wszystkie te źródła pomagają współczesnemu użytkownikowi języka polskiego zrekonstruować kod, którym posługiwali się twórcy tekstów powstałych przed wiekami, a znajomość tego kodu jest warunkiem właściwej interpretacji owych tekstów¹.

Wspominaliśmy wcześniej, że komunikacja międzyludzka dokonuje się niekoniecznie i nie tylko za pomocą języka. Może ona być wspomagana lub nawet realizowana wyłącznic za pomocą środków pozajęzykowych: mimiki, gestykulacji, znaczącej organizacji przestrzeni między nadawcą i odbiorcą. Środki te układają się w specyficzne systemy znakowe, rejestrowane w pamięci mówiących obok kodów językowych i przeważnie nieświadomie wykorzystywane w trakcie komunikacji. Wśród owych systemów można wyróżnić:

a) kod kinezyczny - znaki przekazywane za pomocą wyrazu twarzy, gestykulacji i ułożenia ciała (np. spojrzenia i miny sygnalizujące zdziwienie, oburzenie, powątpiewanie; pocałowanie dłoni kobiety przez mężczyznę w geście pełnego admiracji powitania, bicie się w piersi jako symboliczny znak przyznania się do winy czy ukłon jako wyraz szacunku);

b) kod proksemiczny r- sygnały wpisane w zachowania kształtujące przestrzeń i odległość między mówiącym i słuchaczem (np. w kulturze północnoamerykańskiej za odległość neutralną między rozmówcami, która pozwala na niewymagającą dyskrecji konwersację na tematy osobiste, uważa się - jak pisze Edward Hall - odległość 50-90 cm, dla mieszkańców Ameryki Łacińskiej jest to już zaś odległość „publiczna” i nieodpowiednia do rozmów osobistych) [por. Hall 1987, s. 175-179].

W komunikacji pisanej powyższe kody nie uczestniczą bezpośrednio, ponieważ nadawca nie stoi twarzą w twarz z odbiorcą i nie ma między nimi kontaktu wzrokowego ani możliwości reorganizacji przestrzeni. Pismo wykształciło jednak system środków zastępczych, który można włączyć w zakres kodu graficznego. Wielka litera na przykład jest stosowana w polskich listach jako sygnał szacunku okazywanego adresatowi lub osobom czy instytucjom, o których nadawca pisze, a znaki interpunkcyjne (wykrzykniki, pytajniki, wielokropki) mogą służyć wyrażaniu uczuć i postaw nadawcy (np. wzburzenia, zdziwienia, zastanowienia). Trzeba jednak przyznać, że ów system środków zastępczych nie jest wystarczająco precyzyjny ani bogaty².

Zwykle to, co w kontakcie mówionym wyrażone kinezycznie lub prok-semicznie, w komunikacji pisanej zostaje przełożone na znaki kodu językowego, ćo dobrze obrazują pisemne „wypowiedzi o wypowiedziach”, na przykład pochodzące z reportażu Ryszarda Kapuścińskiego „Skacząc przez kałuże” (z cyklu Imperium) krótkie opisy typu: uśmiecha się marzycielsko, marszczy czoło, powiedziała ochoczo, odparła wzruszając ramionami czy bardziej rozbudowane komentarze-interpretacje, jak w następującym fragmencie:

Babcia wyprostowała się, wsparła ręce na trzonku miotły, spojrzała na mnie, uśmiechnęła się nawet i powiedziała rzecz, która jest samym sednem rosyjskiej filozofii życia: Kak iywiom?, powtórzyła z namysłem i dodała głosem, w którym była i duma, i determinacja, i cierpienie, i radość- Dyszym! [R. Kapuściński, Imperium, Warszawa 2000, s. 189].

1

Na przykład pogłębieniu interpretacji tekstów staropolskich może służyć lektura książek Zrozumieć średniowiecze. Wypisy, konteksty i materiały literackie dla uczniów, studentów i nauczycieli (oprać. R. Mazurkiewicz, Tarnów 1994) i Kultura średniowiecza i renesansu. Materiały z dziejów sztuki dla liceów (R. Mazurkiewicz, Warszawa 1998), a także wykorzystanie zbiorów internetowych „Staropolska Online” redagowanych przez Romana Mazurkiewicza (zob. m in. artykuł Romana Mazurkiewicza „Bogurodzica - między pieśnią a ikoną” na stronie: http://staropolska.gimnazjum.com.pl/sredniowiecze/sredniowie-

cze_006_bogurodzica.html).

2

Aby porozumiewanie się za pomocą pisma było możliwe, odbiorca musi znać system kodowania zastosowany przez nadawcę. Odkrywane przez archeologów starożytne fragmenty zapisków nic zawsze udaje się rozszyfrować współczesnym badaczom, czego przykładem są odnalezione wśród pozostałości starożytnego miasta Harrapa w dolinie Indusu ślady tajemniczego pisma, o którym wspomina Mikę Edwards w artykule „Indus. Rzeka czasu. Składając okruchy przeszłości” („National Gcographic. Polska” 2000, czerwiec, s. 122-123 i 126).