69275 na dz z pol034

70

r

dząjów składników życia społecznego, pomiędzy którymi struktury występują-

Podstawowym składnikiem życia społecznego w pradziejach były działania ludzi. Powiązania między różnymi formami tych działań podejmowanych przez poszczególne jednostki tworzą strukturę interakcyjną. Przybierała ona w pradziejach różne postacie: np. inna była ona w' trakcie polowań, inna w obrzędach pogrzebowych itp.. ale wszystkie możemy charakteryzować zupełnie niezależnie od konkretnych osób. które w jej ramach działają. Drugim składnikiem życia społecznego w czasach będących domeną badań archeologa były ludzkie interesy, mówiąc inaczej szanse życiowe - zróżnicowany dostęp do pożądanych dóbr (władzy, przedmiotów' uchodzących za prestiżowe, wiedzy). Powiązania między rozmaitymi interesami różnych jednostek czy grup tworzyły strukturę interesów. Przybierała ona w pradziejach różne formy: inna była zapewne struktura interesów w rodzinie, inna w osadzie, jeszcze inna w' konkretnym mikroregionie osadniczym.

Trzecim składnikiem życia społecznego populacji pradziejowych były reguły postępowania (zwyczajowe, obyczajowe, moralne). Powiązania między rozmaitymi regułami odnoszącymi się do różnych czynów, a także różnych aspektów podejmowanych działań (celów regulowanych przez wartości i środków regulowanych przez normy) nazywa się w nowoczesnej socjologii strukturą normatywną. Przybierała ona także w' pradziejach bardzo zróżnicowane formy.

Czwarty składnik życia społecznego to idee i przekonania (potoczne. mityczne). Powiązania między rozmaitymi, krążącymi w społeczeństwach pradziejowych ideami i poglądami tworzyły - jak się wydaje -strukturę idealną.

Przedstawione w'yżej w znacznym skrócie propozycje analizy życia społecznego nie uwzględniają czynnika czasu. Chcąc uchwycić dynamikę przemian społecznych zachodzących w pradziejach musimy odwołać się do bardziej skomplikowanych kategorii pojęciowych. Pierwsze z nich to pojęcie zmiany społecznej. Na gruncie nowoczesnej socjologii oznacza ono różnicę między stanem systemu społecznego (grupy, organizacji) w jednym momencie czasu i stanem tego samego systemu w innym. Oba te stany różnić się mogą pod wieloma względami: 1) składu systemu (pojawienie się now'ych członków, migracji itp.); 2) struktury' systemu (modyfikacja powiązań między typami struktur społecznych, interakcją, interesami, normami i ideami); 3) funkcji pełnionych przez poszczególne elementy (rola matki i ojca w rodzinie, pozycja przywódcy grupy); 4) zmian

granic systemu (np. połączenia się dwóch grup w jedną); 5) zmian w otoczeniu (przeobrażenia struktury osadniczej, powstawanie grodów, intensyfikacja procesów urbanizacyjnych itp.).

Zmiana społeczna w pradziejach oznaczała pojedynczy epizod, przejście od jednego systemu do drugiego. W okresach badanych przez archeologów zmiany te zazębiały się, jedne pociągały za sobą drugie. Dlatego też mówiąc o procesie zmian społecznych mamy na myśli sekwencję następujących po sobie zdarzeń i przyczynowo warunkowanych zmian systemu. Badacze pradziejów szczególnie interesowali się zmianami kierunkowymi w przekonaniu, iż główne procesy historyczne także w interesujących ich okresach chronologicznych miały charakter kierunkowy. Tak postrzegano wzrost liczby ludności w niektórych okresach i na określonych obszarach, wiążącą się z tym destrukcję środowiska przyrodniczego, urbanizację, powstawanie państw, szeroko rozumiane procesy cywilizacyjne. Tymczasem na gruncie antropologii historycznej dostrzega się obecnie coraz wyraźniej cykliczność. powtarzalność pewnych procesów historycznych, a także całkowitą dowolność, przypadkowość innych.

Podejmując próby odtwarzania struktur społecznych typowych dla poszczególnych okresów' pradziejów musimy więc mieć świadomość tego, iż społeczeństwa w czasach, które bada archeologia były w nieustannym ruchu, podlegały ciągłym zmianom, toczyły się w nich jakieś procesy, jednak owa zmienność nie miała, wbrew przekonaniom dotychczasowym, jednolitego charakteru. Przekształcanie się struktur społecznych w pradziejach nigdy nie było procesem automatycznym, lecz zawsze dziełem kogoś. W związku z tym pytaniem podstawową pozostaje kwestia kto był podmiotem, siłą napędową. sprawczą owych procesów w epokach kamienia, brązu i żelaza?

I tu. moim zdaniem, wyłania się problem podmiotowości społecznej. Warto - jak sądzę - zatrzymać się przez moment na tej kwestii, ponieważ idea podmiotowości przeszła głębokie modyfikacje nie zawsze dostrzegane przez badaczy pradziejów, sięgających sporadycznie i - niestety -raczej przypadkowo do literatury socjologicznej.

Początkowo podmiotowość umieszczana była w świecie pozaludzkim, ponadnaturalnym. Podmiotami sprawczymi miały więc być albo animistyczne siły. albo spersonalizowane bóstwa, względnie pojedynczy bogowie lub metafizyczne byty - los, opatrzność. Podmiotowość miała zatem charakter s a k r a 1 n y. W fazie następnej została ona sprowadzona na ziemię i umiejscowiona w stopniowo poznawanych siłach natury. Losy ludzkie i społeczne traktować zaczęto teraz jako efekt determinacji przyrodniczej -