83314 na dz z pol037

76

łączące poszczególne jednostki w społeczeństwie" (ustrój społeczny, prawo, obyczaj).

Dla socjologa S. Czarnowskiego kultura była natomiast całokształtem ..zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie”. W tej koncepcji kultury rolę podstawową odgrywa nie tyle typ potrzeb zaspokajanych przez wspomniany poprzednio kulturowy dorobek społeczny, ile okoliczności, iż wyraża się on w postaci wytworów obiektywnych - zawsze w tym sensie mających charakter „materialny”. Przytoczone wyżej różne rozumienie kultury jest cechą charakterystyczną myśli antropologicznej (etnologicznej) XX wieku. Ten sposób rozumowania widoczny jest także wyraźnie na gruncie archeologii. Nacisk w badaniach nad kulturą położony został nie na ciągłość genetyczną dotychczasowego dorobku społecznego, lecz na jego aktualne funkcjonowanie społeczne w roli wzorów postępowania oraz wartości ukierunkowujących owe wzorce. Ten sposób rozumienia kultur)' sprawia, iż rolę pierwszoplanowy w jej podziale zaczyna odgrywać: status poszczególnych wzorców postępowania - okoliczność. czy są one podyktowane przez czynniki heterogeniczne względem kultury, czy zrodziły się „wewnątrz” kultury oraz status poszczególnych wartości jako motywów ukierunkowujących postępowanie podpadające pod określony wzorzec.

Współczesna orientacja teoretyczno-metodologiczna antropologii kulturowej (etnologii), określana najczęściej mianem etnonauki. przyjmuje pogląd, iż kulturę danej społeczności ujmować należy jako zespół swoistych przekonań, jako pewnego rodzaju wiedzę czy kompetencję. Tak rozumiana kultura jest swoistego rodzaju konstruktem teoretycznym, którego przejaw empirycznie uchwytny stanowią zachowania oraz wytwory. Stopień dokładności. z jakim potrafimy ow e zachowania, wytwory wyjaśnić i przewidywać poprzez rekonstrukcję danej kultury, stanowią empiryczną miarę adekwatności tej rekonstrukcji. W związku z tym kulturę tworzoną przez populacje pradziejowe zasiedlające obecne ziemie polskie potraktowałem jako określony zespół sądów (przekonań) respektowanych w^r konkretnej społeczności. Pozwoliło mi to na przyjęcie założenia, iż funkcją kultury także w' czasach, które bada archeologia, było regulowanie działań tworzących praktykę społeczną. Jeżeli wńęc kulturę potraktujemy zgodnie z tą propozycją jako odpowiedni zespół sądów normatywnych (określających wartości - cele) oraz dyrektywalnych (odpowiadających „wzorcom zachowań” zorientowanych na odpowiednie wartości - cele) to zachować możemy tradycyjny podział kultury na materialną (cywilizację, kulturę rzeczywistości itp.) oraz duchową (kulturę właściwą, kulturę wartości). Za podstawę tego podziału uznać możemy następujące kryterium: czy osiąganie efektów funkcjonujących społecznie przez respektowanie sądów normatywno-dyrektywalnych wymaga niezbędnie respektowania tych sądów przez otoczenie społeczne, czy też nie? Jeżeli odpowiedź jest negatywna, to wówczas mamy do czynienia z sądami normatywno-dyrektywalnymi ze sfery kultury materialnej, nazywanymi także kulturą techniczno-użytkową. W przypadku odpowiedzi pozytywnej mamy do czynienia z sądami normatywno-dyrektywalnymi ze sfery kultury duchowej, nazywanej także kulturą symboliczną.

Reasumując stwierdzić więc możemy, iż kultura symboliczna także w pradziejach regulowała w taki sposób działania ludzkie, iż społecznie funkcjonujące ich efekty pojawiały się dopiero wówczas, kiedy odnośne działania ludzkie (ich wytwory) ..przeszły’' przez interpretującą ją świadomość. Interpretacja ta polegała na aplikacji odpowiednich sądów normatywno-dyrekty walnych. W celu uzyskania właściwych efektów w działalności rolniczej nie była niezbędna jej interpretacja i dlatego jest to działalność materialna, podobnie jak regulująca ją techniczno-użytkową sfera kultury. Natomiast, aby uzyskać drogą odpowiedniego działania obyczajowego efekt w postaci powiadomienia o swej lojalności względem określonej zbiorowości i względem uznawanych przez nią wartości, niezbędne było zinterpretowanie owego działania przez otoczenie zgodne z funkcjonującymi w tym kontekście sądami normatywno-dyrektywalnymi. Dlatego też działania te uznać możemy za ..duchowe”, symboliczne, zaś regulującą je kulturę za symboliczną - ..duchową” w tym sensie, że nie tylko wyraża ona prawidłowości przedmiotowe, ile te ludzkie sposoby myślenia - interpretowania, od których zależy rzeczywista efektywność działania. Funkcjonujący w archeologii trzeci człon kultury - kultura społeczna jest w tym kontekście zbędny, ponieważ wszelkie działania uregulowane kulturow'o na mocy definicji funkcjonują społecznie. Przyjrzyjmy się teraz kulturze symbolicznej, tworzonej przez ludzi zasiedlających w pradziejach dzisiejsze ziemie polskie.

Niewątpliwie jednym z najbardziej istotnych zagadnień była kwestia śmierci. Koncepcje kształtujące stosunek do śmierci i zmarłych ulegały w pradziejach przemianom, które znajdowały odbicie przede wszystkim na cmentarzyskach.

W młodszej epoce kamienia (neolit) podstawową formą składania zmarłych do grobu było chowanie ich nie spalonych, bardzo często w pozycji skurczonej. Jednoznaczne wytłumaczenie tego zwyczaju nie jest - niestety - proste. Według niektórych koncepcji taki układ szkieletu stanowić ma dowód na wiązanie zmarłego zaraz po śmierci w celu zażegnania obaw