71521 Pozytywizm leksykon literatury polskiej1

140

140

Jadwiga Łuszczewska - Deotyma

cieniach rodnkcyjnych (m.in. „Gazety Polskiej" i > „Wędrowca") oraz kawiarniach („u Andzi", Lessla i innych), w prywatnych domach lekarzy i uczonych.

Tradycyjny salon wznowiła po swojej matce Ninie > Jadwiga Łuszczewska (Deotyma), która powróciwszy w 1868 r. z > zesłania (gdzie wraz z matką towarzyszyła skazanemu ojcu) organizowała spotkania „sybiraków", wytwarzając atmosferę żałoby narodowej. Przychodzili do tego salonu przedstawiciele „starych" - literaci (Edward Odyniec, Adam Pług - ludzie o miernych talentach), redaktorzy „starej prasy", a przelotnie „młodzi" (wśród nich

>    Henryk Sienkiewicz, kuzyn Deotymy), którzy później wykpiwali w > „Przeglądzie Tygodniowym” rytualną pompę tych spotkań (właśnie od ataku na Deotymę rozpoczął się „spór młodej i starej prasy"). Podczas kolejnych recepcji, ciągnących się przez wiele lat, gospodyni czytała swoje niewydarzo-ne poematy historyczne i powieści (Panienka z okienka, Branki w jasyrze): do obowiązków uczestników należało prawienie autorce komplementów. Obecność „sybiraków" budziła podejrzenia policji, ale pozycja Deotymy (otrzymywała wysoką rentę państwową po ojcu-generałe) uśpiła rychło ich czujność; zdarzało się nawet, że na spotkania przychodził namiestnik Fiodor Berg.

Popularny salon z udziałem tych samych ludzi prowadziła też redaktorka pisma dla kobiet „Bluszcz" Maria Unicka (żona uczestnika > powstania styczniowego). Regularne zebrania towarzyskie organizowali m.in. Edward Leo i Karol Benni. Ich grono zdominowane było przez zwolenników pozytywizmu.

scjentyzm

Doktryna filozoficzna, głosząca pogląd, że jedyną drogą uzyskania wiedzy o rzeczywistości jest poznanie naukowe, stanowiła istotny składnik filozofii

>    pozytywizmu > Augusta. Comte'a, > empiryzmu > Johna Stuarta Milla oraz > ewolucjonizmu > Herberta Spencera. Najbardziej reprezentatywnym przedstawicielem tego kierunku byt Karl Pearson (1857 - 1936), profesor Uniwersytetu Londyńskiego oraz dyrektor Narodowej Pracowni Euge-nicznej. W 1892 r. ogłosił Gramatykę nauki, w której wylożyt podstawowe tezy scjentyzmu: pojmowanie świata jako zespołu faktów o jednolitej naturze, podlegającego wspólnym prawom, krytyczny stosunek do wszystkich sys-tomów metafizycznych, llbornll/m npolnc/ny, altruizm etyczny, > realizm w sztuce,

W Polsce młodzi wyznawcy pozytywizmu szerzyli kult nauki. Uważali, że tylko naukowa metoda, oparta no doświadczeniu i wnioskowaniu, prowadzi do zrozumienia rzeczywistości. Według > Aleksandra Świętochowskiego wiedza miała uszczęśliwiać jednostkę.

Pozytywiści wydawali czasopisma i serie popularyzujące badania naukowe: m.in. Bibliotekę Filozofii Pozytywnej, Bibliotekę 50-tomową, Bibliotekę Naukową Międzynarodową. > Eliza Orzeszkowa w Kilku uwagach nad powieścią (1866) - jednym z najważniejszych manifestów literackich pozytywizmu - nazwała XIX stulecie „wiekiem rozumu" i stwierdziła, iż rozwój oświaty stanowi kryterium rozwoju kultury narodowej.

Sienkiewicz Henryk

(1846, Wola Okrzejska na Podlasiu -1916, Vevey w Szwajcarii). Powieściopi-sarz, nowelista, krytyk, publicysta. Pochodził ze zubożałej szlachty, zachowującej tradycje wojskowe (dziadek byl oficerem napoleońskim, ojciec uczestnikiem powstania listopadowego). Nauki gimnazjalne odbywał w Warszawie, po czym studiował filologię w > Szkole Głównej Warszawskiej (1866-1869) i na rosyjskim Uniwersytecie Warszawskim (do 1871); stopnia magistra nie uzyskał. Debiutował w > „Przeglądzie Tygodniowym” w 1869 r. recenzją teatralną. W 1872 r. opublikował w „Wieńcu" powieść Na marne oraz w wydawnictwie „Przeglądu" dwie nowele w zbiorku Humoreski z teki Worszytty (Nikt nie jest prorokiem między swymi, Dwie drogi). Pierwszy utwór, obrazujący życie codzienne polskich studentów w Kijowie, zdominowany jest przez konwencje melodramatyczne, z motywami miłości prowadzącej do ciężkiej choroby i czynów samobójczych; Humoreski są klasyczną realizacją wzorców > literatury tendencyjnej. Poszukiwanie innych form ekspresji twórczej, przywołało gawędę szlachecką (Stary sługa, 1875), szkic psychologiczny (Hania, 1875) i awanturniczą opowieść wojenną (Selim Mirza, 1876; bohater jest uczestnikiem wojny francusko-pruskiej 1870/1871). W owej „małej trylogii" pojawiły się zarysy schematu przygodowego, stosowane przez pisarza w > powieściach historycznych. W latach 1873-1875 uprawiał też Sienkiewicz krytykę teatralną i literacką oraz felieto-nistykę (cykle: Bez tytułu, Sprawy bieżące i Chwila obecna).

W I. 1876-1878 przebywał w Stanach Zjednoczonych jako korespondent „Gazety Polskiej" Pisywał tam > Listy z podróży do Ameryki, które zdobyły