72283 IMGC85

i Wprowadzenie

dzi pierwsze rozumienie, natomiast Arystotelesa uznaje za prekursora drugiej szkoły myślenia (Ossowski, 1967, s. 144-146).

Społeczny sens zjawiska zasadza się na jego świadomościowej komponencie.

Taki charakter ma ono wówczas, kiedy następuje oddziaływanie świadomych jednostek na świadomość innych ludzi. Wpływ, a raczej wzajemne wpływy oraz świa- I domościowa korespondencja między ludźmi, decydują o społecznym charakterze zjawisk. Nie odgrywają tutaj roli ani to, czy są to bezpośrednie czy pośrednie oddziaływania. między dwiema jednostkami czy w obrębie grupy, czy zachodzą one aktualnie czy też odległy w czasie jest ów kontakt świadomościowy.

Natomiast Aiystotelesowski sens pojęcia „społeczny” upatruje w istnieniu zbiorowości o określonych atrybutach istotę zjawisk społecznych. Są one zawsze uwarunkowane grupowo, bowiem jedynie zbiorowości wytwarzają rzeczywistość sui generis. Znajduje ona swoje odbicie zarówno w faktach fizycznych, jak i w specyfice świadomości jednostek. „Społeczny” znaczy tu tyle, co ponadindywidualny, a zarazem grupowy charakter zjawiska.

Ossowski podkreśla, że „te dwa uwarunkowania nie tylko nie stanowią alternatywy, ale w sytuacjach normalnych są to dwa aspekty tych samych faktów: w każdym zjawisku uwarunkowanym przez grupę społeczną możemy widzieć zjawisko spowodowane przez stosunki między jednostkami i odwrotnie” (Ossowski, 1967, I s.144). Dany fakt możemy widzieć i zarazem interpretować w dwóch perspektywyh. Są om wzajemnie komplementarne, gdyż ujmują jedynie dwa aspekty, ale tego samego zjawiska. Z tego rodzi się poszukiwanie wyjaśnień mówiących w konsekwencji o dwóch typach zależności. Pozostając w tradycji konfucjańskiej, zmierza- I my do ujawnienia świadomościowych reguł i determinant zjawiska, które wyjaśniają je w strukturalnych, funkcjonalnych lub genetycznych kategoriach. W świetle arys-totelesowskiej interpretacji wyjaśnienie przyczynowe pozostaje na poziomie zobiektywizowanych przejawów i wytworów grupy społecznej.

Spory na temat teorii we współczesnej socjologii wyraźnie lewitują w kierunku nadania szerokiego zakresu znaczeniowego temu pojęciu. Mieszczą się w nim zarówno już potwierdzone empirycznie zespoły usystematyzowanych twierdzeń, se-mantyczme i logicznie zintegrowanych wzajemnie, jak również uogólnione systemy poglądów, nie posiadające możliwości weryfikacji empirycznej. W związku z tym wyneaiaM jest teoretyzowanie w socjologii (Giddens, 1979), konstruowanie teorii {Turner. 1985) lub jej budowanie (Szacki, 1975). Takie podejście nie przyjmuje a priori określonego rozumienia teorii, które byłoby standardem obowiązującym w nauce.

,. Otwierają uę zatem różne ścieżki gromadzenia i systematyzacji wiedzy. Z formalnego punktu widzenia, mogą one w odmienny sposób przedstawiać wiedzę nau-tową. Ich wspólną przesłanką jest świadomość złożoności społecznej tkanki życia ma. konieczności zachowywania pewnej pokornej postawy badaczy wobec niej.

Zdaniem P. Sztnmpki. ..teorią socjologiczną jest wszelki zespół założeń ontolo-

gKBych. epiMemologic/.nych i metodologicznych, abstrakcyjnych pojęć oraz ogól-

nych twierdzeń o rzeczywistości społecznej, mający dostarczać wyjaśnienia dostępnej wiedzy opisowej na jej temat oraz ukierunkowywać dalsze badania” (Sztompka, 1985, s.12).

Takie zdefiniowanie wyodrębnia trzy aspekty, składniki czy poziomy teorii socjologicznej. Pierwszym z nich jest ogólna orientacja teoretyczno-metodologiaM (Sztompka, 1985, s. 12). Składają się na nią trzy warstwy założeń mówiące « a) charakterze rzeczywistości społecznej - ontologiczne tezy teorii, b) możliwościach i granicach poznania - tezy epistemologiczne teorii, c) sposobach badania społeczeństwa - metodologiczne zasady postępowania naukowego. Koherentne są składniki teorii. Przyjęcie określonego charakteru (istoty) życia społecznego pociąga za sobą opowiedzenie się za pełną poznawalnością świata społecznego lub za określonymi granicami jego poznawalności, a idąc dalej, za preferowaniem danego rodzaju procedor badawczych w nauce. I tak, konfucjański punkt widzenia, upatrujący w świadomości atrybut życia społecznego, sprzyja przyjmowaniu nominalistycznego charaktetti rzeczywistości społecznej. Świadomość jest bowiem zawsze świadomością jczyjąf^ określonej jednostki i to ona w relacjach z innymi uczestniczy w świadomościowej komunikacji wzajemnej. Z tej racji elementarnym obiektem obserwacji czyni się indywidua, których poglądy, przekonania, uczucia i sposoby waloryzacji staramy się zrekonstruować. Granice ich poznania są jednak określone przez zakładaną „naturę” człowieka, np. w psychoanalitycznej teorii Z. Freuda, podkreślającej sferę podświadomości człowieka. Zatem badanie zjawisk społecznych musi odbywać się w myśl takich dyrektyw metodologicznych, które pozwolą z wiedzy o jednostkach przechodzić do wiedzy o grupach i zbiorowościach społecznych. Również odwrotnie, zjawiska życia grupowego należy wyjaśniać przez odwołanie się do prawidłowości zachowań i działań indywidualnych. Jest to zasada redukcjonizmu metodologicznego.

Na drugim poziomie teorii socjologicznej mieści się model pojęciowy. Jest on uogólnioną i abstrakcyjną wizją, składającą się z przyjętych kategorii analitycznych świata społecznego. Model ma pojęciowy charakter, co oznacza, iż w sposób precyzyjny, na mocy definicji, wyodrębnia on z rzeczywistości społecznej określone elementy czy aspekty i wiąże je wzajemnie. Również na mocy definicji prezentuje oa zasadnicze mechanizmy funkcjonowania świata społecznego. „Poprzez wprowadzeaitf analitycznych rozróżnień, konwencji definicyjnych, klasyfikacji, typologu 1 model selektywnie strukturalizuje amorficzną rzeczywistość społeczną, zwracając uwagę H pewne zjawiska i procesy, a pomijając inne, uwypuklając jedne ich aspekty, a negjKj żując drugie” (Sztompka, 1985, s.12).

Modele pojęciowe spełniają funkcję poznawczą w nauce. Mówią bowiem B jakie elementy czy wymiary obserwowalnej rzeczywistości społecznej są ważne i które odgrywają w niej podstawową rolę. Pokazują one iż to, co < w życiu społecznym, jest jawnym wyrazem ich realnego funkcjonowania I skięj ukrytej rzeczywistości społecznej.

Modele są również instrumentem, narzędziem naukowego i czywistości społecznej. Mamy do czynienia z modelami zr