78516 wiersz wolny�2

621

(WIERSZ WOLNY)

Stosunki między członowaniem wersowym a składniowym układają się rozmaicie w różnych odmianach w.w. Niektóre z nich wykazują wyraźną skłonność do uzgadniania działów wersowych ze składniowymi, co wprawdzie silnie uwydatnia granice wersowych odcinków, ale zacierając różnice między członowaniem wersowym i zdaniowym zbliża całą wypowiedź do rytmicznej prozy. Tendencje takie charakteryzują XIX-- wieczne początki w.w.: wiersz W. Whitmana (1855 r., wyd. 1 zbioru Źdźbła trawy) oraz vers librę francuskich symbolistów, którego rozwój rozpoczyna się od 1. 80-tych (A. Rimbaud, M. Krysińska, G. Kahn, F. Viele-Griffin, J. Laforguc. H. de Regnier i in.). Doprowadziły one do powstania współczesnej odmiany -* wiersza zdaniowego, najzupełniej zresztą niezależnego od tradycji zdaniowej wersyfikacji średniowiecza. W poezji polskiej pojawia się on w dwóch wariantach, na ogół niezbyt rygorystycznie oddzielanych: 1. jako wiersz złożony z wersów długich, odpowiadających mniej więcej rozpiętości rozwiniętego zdania, np.:

Ćwierkot wróbli roznosi w milczenie biel śniegu, niebo ma w sobie smutek, jak śmierć zwiana w dziecka

ruchy,

płoną światła, choć już dzień, więc powietrze jest chore, z asfaltu wyczemiają się guzy zamarzłego błota, a z tej ławy na skwerze szmaty nędzy, człowiek = tobol.

(T. Peiper, Dancing)

2. jako wiersz złożony z wersów krótkich obejmujących dwu-, trzywyrazową spoistą cząstkę zdaniową (tzw. skupienie), tworzącą jeden -* zestrój intonacyjny:

Oto człowiek

wypchany przez innych ludzi kiedy odejdą zostanie kukła

mówią o nim Mądry i każde jego słowo zamienia się w przysłowie

(T. Różewicz, Wypychanie działacza) Realizowana rygorystycznie zasada zdaniowości nie ma w polskim w.w. szerokiego zasięgu, najczęściej nie tyle stanowi regułę wersyfikacyjną całego utworu, ile zapewnia tło, na którym wyraziście rysują się intonacyjne i semantyczne efekty rozbieżności między członowaniem składniowym a wersowym (-> przerzutnia). Poczucie wartości takich efektów towarzyszyło narodzinom polskiego w.w. w poezji romantycznej (u Słowackiego, a zwłaszcza Norwida), wcześniejszym niż narodziny francuskiego vers librę, który oddziałał dopiero na twórczość polskich poetów modernistycznych (m.in. S. Wyspiańskiego, J. Kasprowicza, M. Komornickiej, B. Ostrowskiej). W obecnym stuleciu w.w. stał się przez swą ekspansywność i zasięg panującą formą poezji lirycznej, pojawiając się samodzielnie lub w koegzystencji z innymi sposobami wierszowania w twórczości bardzo wielu poetów. Dominującą i niemal wyłączną pozycję zyskał w poezji —► awangardy krakowskiej (T. Peiper, J. Brzęko-wski, J. Kurek, a zwłaszcza J. Przyboś); praktyce poetyckiej towarzyszyła tutaj sformułowana świadomość teoretyczna, także w zakresie wierszowania. Za sprawą awangardzistów dwudziestolecie międzywojenne stało się okresem najżywszej dyskusji wokół w.w. (F. Siedlecki, K. W. Zawodziński, T. Peiper). XX-wieczna ekspansja w.w. była w kręgu lit. europejskiej i anglosaskiej zjawiskiem powszechnym, zaświadczonym w twórczości takich poetów, jak np. G. Apol-linaire, R.M. Rilke, B. Brecht, W. Majakowski, St.-John Perse, W. C. Williams, E. Pound, T. S. Eliot. Por. sprung rhythm.

Lit.: H. Morier, Le Rythme du vers librę symboliste, t. 1—3, 1944; Z. Siatkowski, Wersyfikacja Tadeusza Różewicza wśród współczesnych metod kształtowania wiersza, „Pamiętnik Literacki” 1958, z. 3; B. Hrushovsky, On Free Rhythmus in Modern Poetry, [w zbiorze:] Style in Language, red. T. A. Sebeok, 1960; Z. Czerny, Le Vers librę franęais et son art structural, [w zbiorze:] Poetics. Poetyka. Poetika, 1961; M. Cerven-ka, Ćesky volny verś devadesatych let, 1963; A. Okopień-Sławińska: Wiersz nieregularny i wolny Mickiewicza, Słowackiego i Norwida, 1964; Pomysły do teorii wiersza współczesnego, [w zbiorze:] Styl i kompozycja, red. J. Trzynadlowski, 1965; Wiersz awangardowy dwudziestolecia międzywojennego., „Pamiętnik Literacki” 1965, z. 2; L. Pszczołowska. Wiersz—styl—dialog. Wokół dwóch redakcji „Warszawianki', tamże, z. 4; R. Jakobson, O wierszu i składni Majakowskiego, [w zbiorze:] Rosyjska szkoła stylistyki, red. M. R. Mayenowa, Z. Saloni, 1970; A. Kulawik, Tak zwany wiersz emocyjny wśród innych metod kształtowania wiersza, [w zbiorze:] Z zagadnień języka artystycznego, red. J. Bubak, A. Wilkoń, 1977; M. Dłuska, Wiersz — antywiersz, [w:] Próba teorii wiersza polskiego, 1980; H. J. Frey, O. Lorenz, Kritik des freien Yerses, 1980; Ch. O. Hartman, Free Verse, 1980; O. Owczarenko, Russkij swobodny/ stich, 1984; E. Boilobas, Tradition and In-