79125 skanuj0007 (248)

Wśród realnych wydarzeń naszych czasów rozwiązanie podobne jest nie do pomyślenia. Nie ma materiału, który by je pozwolił zbudować. Temat historyczny jest więc u Iwaszkiewicza czymś więcej aniżeli tylko tematem, tylko jednym z pozostających do wyboru przebiegów zdarzeń — jest jedyną możliwą formą artystyczną dla jego historiozoficznego zwątpienia.

VII

Matka Joanna od Aniołów to opowieść najbardziej znamienna w sensie niespodziewanych perspektyw, jakie wciąż otwiera sztuka pisarska Iwaszkiewicza. Jej zaczerpnięty z Francji temat przeniósł pisarz na dalekie kresy pod Smoleńsk, w lata Sobieskiego, w pełnię polskiego baroku. Ale to przedziwne opowiadanie jest utworem barokowym w wielu innych względach, dużo ważniejszych dla jego wyglądu artystycznego. Pozostawiam na uboczu demoniacki i niesamowity charakter zajść religijnych odbywających się w Ludyniu. O tym powinni napisać fachowcy od zakamarków religijności, mistycyzmu i hagiografii.

Pisząc o barokowym założeniu Matki Joanny od Aniołów mam na myśli jakiś zupełnie specyficzny gatunek realizmu, oddany na służbę mistycznych ciemności panujących w tym utworze. Barok bywa najczęściej charakteryzowany jako sztuka dysonansów i sprzeczności, z trudem skupiających się w jedno. Wśród tych dysonansów jest jeden szczególnie ulubiony: realizm bezwzględny, realizm pokroju naturalistycznego w ujęciu spraw, skądinąd dalekich od realistycznej czy naturalistycz-nej formuły. Zatem służebny. Oto np., by pozostać przy dowodzie z literatury polskiej, samobójcza śmierć Kupidona (cóż za pomysł!) w Nadobnej Pasąualinie Samuela Twardowskiego:

Jako dżdżem kryształowym rózdze swej makówka Ciężka bywa — uwiśnie złotowłosa główka,

Wiatrom, dawszy kędziory. Karczek z mlekolicznej Spadnie szyje na dół, wzrok pomrużywszy śliczny,

Skrzydełka go opuszczą, róże wszystkie zmieni

i

I z ustek koralowych śliną srebrną wspieni,

Dziecinnymi pracując śmiertelnie piersiami,

A raz niespokojnymi tylkoż drgnie nóżkami.

Ten dociekliwy realizm szczegółu służy również często wyrazowi religijności. Na barokowych krucyfiksach akcesoria męki bywają werystyczne; korony cierniowe i pęta są wykonane z innego materiału aniżeli samo dzieło. Prawdziwe strzały tkwią w ciałach męczenników, prawdziwe łzy ciekną z ich oczu. Na stopniu subtelniejszym podobna tendencja rządzi ówczesnym malarstwem religijnym, szczególnie hiszpańskim. Dość wspomnieć malarstwo Zurbarana i El Greca.

Tę to właśnie dyspozycję artystyczną, jedną z najbardziej oryginalnych w baroku, w jej zastosowaniu najtrudniejszym, bo do spraw religijnych, uchwycił Iwaszkiewicz w Matce Joannie od Aniołów. Kusząca w danym wypadku hipotezą sty-lizatorska posiada wieloraką . wymowę. Niewątpliwie trzeba mieć, jak Iwaszkiewicz, niezmiernie bogatą kulturę i wrażliwość artystyczną, ażeby, biorąc temat z danej epoki, wyczuć właściwie jej cechy stylu. Bo szatan, co czarnymi kawałami cuchnącego mięsiwa przewala się w duszy księdza Suryna, czy w ogóle dusza, która jest według niego podobna do włoskiego orzecha, tyle tam kawałków, części — to coś więcej niż proste stylizatorstwo.

Cel bowiem tego służebnego realizmu jest u Iwaszkiewicza inny niż w baroku. Służy uprzystępnieniu samemu autorowi ich (przedstawionych wypadków) niesamowitości, by powtórzyć jego słowa, ale służy również obronie przed tą niesamo-witością. Służy jej demaskowaniu przez sprowadzenie do stanów i zjawisk namacalnych, dających się ujrzeć jako jeszcze jeden, niespodziewany — pretekst zmysłowy. Ukazuje najbardziej czarne, najmniej wyraźne, a jednak zawsze — oblicze świata. Cechami artystycznymi baroku posługuje się Iwaszkiewicz przeważnie wbrew barokowi, a takie ujęcie przestaje być stylizatorstwem jedynie.

Pamiętając o tym, co napisałem, powróćmy do problemu

183