79304 skanuj0028 (80)

(ii) Ideały wiedzy naukowej

Ideały wiedzy naukowej, zob. dclcr-minizm w socjologii, paradygmat.

Ideologia, zgodnie z etymologią jest to nauka o ideach. W socjologii pojęcie to odnosi się do systemu twierdzeń i poglądów uzasadniających interesy jakiejś grupy (narodu, klas, partii, grup zawodowych itp.). badania nad ideologiami wywodzą się z nurtu historiozoficznego, w którym rozpatrywany jest wpływ idei na rzeczywistość społeczną. Główny nacisk kładzie się tu na badanie czynników warunkujących powstawanie określonych idei oraz systemów wierzeń, a także sposobów ich rozprzestrzeniania się i pełnione funkcje. Dostrzegając wpływ uznawanego światopoglądu na działania społeczne, rozpatrywano oddziaływa-* nie idei na organizację kultury i życia zbiorowego [S. Czarnowski 1982, s. 79-165]. Zmiany idei uznawano za podstawę procesów rozwoju społecznego - przykładowo izw. prawo trzech stadiów Augusta Comtc’a.

Orientacja marksowska akcentuje rolę ideologii w walce klas. Analizuje się sposo-' by panowania ideologicznego (obok panowania ekonomicznego i politycznego) klasy rządzącej, zmierzające do usprawiedliwienia istniejących nierówności społecznych. Równocześnie tworzy się tu ideologię klas upośledzonych (zwłaszcza proletariatu), uzasadniającą konieczność zmiany istniejącego ustroju.

Klasyczne rozważania na temat ideologii zawarte są w pracach Vilfrcda Pareto. Szczególnie istotne znaczenie ma rozróżnienie residuów i dcrywacji. Residua (lub rc-zydua) to faktyczne motywy, dążenia i cele działania jednostek lub grup, które nic są nawet uświadamiane przez podmiot działania, a wyrastają z egoistycznych ihlcresów i najniższych ueżuć. Dcrywacjc natomiast to upiększające uzasadnienia tych egoistycznych dążeń, odwołujące się do szczytnych ideałów i wartości ogólnospołecznych. Wszelkie stanowiska teoretyczne i światopoglądowe, w tym naukę i filozofię, uznać należy - w myśl stanowiska V. Pareto - za dcrywacjc.

Karl Mannheim wskazywał, że główną funkcją ideologii jest podtrzymywanie istniejącego porządku społecznego. Natomiast w utopiach (które także można traktować jako rodzaj ideologii) zmierza się do zmiany istniejącego porządku. K. Mannheim, zajmując się podstawami socjologii wiedzy, rozpatruje związki między interesami grupowymi a sposobami myślenia i tworzonymi ideami. Wyróżnia partykularne i totalne pojęcie ideologii. Ujęcie partykularne odwołuje się głównie do „psychologii interesów”, a więc zmierza do znalezienia związku między interesami a głoszonymi ideami. Natomiast w ujęciu totalnym (lub radykalnym) zmierza się do ustalenia specyficznych ccci) struktury świadomości danej epoki lub zbiorowości.

Stanisław Ossowski, analizując losy rewolucyjnych ideologii (na przykładzie chrześcijaństwa i marksizmu), wskazuje na przekształcenia dokonujące się w ich obrębie z chwilą gdy dana ideologia staje się ideologią panującą. Niektóre hasła, poglądy, idee, w imię których dana grupa zdobywa władzę] później stają się „niewygodne” i dlatego poddawane są reintcrprctacji, łagodzącej ich pierwotny radykalizm.

Wyniki niektórych badań w obrębie psychologii społecznej mogą mieć zastosowanie do wyjaśniania skuteczności wpływu (lub jej braku) oddziaływań propagandowych. Szczególnie przydatne są do tego celu ustalenia odnoszące się do kształtowania i zmian postaw. Stanowić one mogą podstawę oddziaływań socjotechnicznych. Przykładowo, wskazywany przez Williama J. McGuirc‘a tzw. efekt uodpornienia siu-

Idiografizm 61

żyć może zarówno jako sposób zdobywania nowych zwolenników danej ideologii, jak i do obrony przed utratą pozyskanych już wyznawców. Także badania nad różnymi typami osobowości społecznej wykazują przydatność ' w wyjaśnianiu skuteczności oddziaływań propagandowych. Szczególnie skonstruowany przez Theodora Adomo (i współpracowników) model osobowości autorytarnej pozwala na zrozumienie poparcia udzielanego przez szerokie kręgi społeczne różnym ideologiom totalitarnym. (A.S.)

Zob. elekt bumerangowy, efekt uodpornienia, klasy społeczne, porządek społeczny, system ideologiczny, wartość.

Literatura:

Czarnowski S., 19S2. Wybór pism socjologicznych, Ki W. Warszawa.

Mannheim K., 1992, Ideologia i utopia, Wyd. Test, Lublin.

Ossowski !>., 1986, O strukturze społecznej, PWN, Warszawa.

Ideologiczny model postawy, wzorcowy przykk.d słusznego myślenia o sytuacji, której dotyczy [F. Znaniecki 1971, s. 465].

Definicje sytuacji formułowane przez jednostki w związku z konkretnymi czynnościami można, według Floriana Znanieckiego, nazwać „postawami realistycznymi”, natomiast definicje ujawniane tylko w wypowiedziach słownych to „postawy idca-cyjnc”. O ile postawy realistyczne mogą być badane tylko w związku z działaniem,

0    tyle postawy idcacyjnc mogą być badane same w sobie, gdyż nic dotyczą bezpośrednio czynności, lecz myślenia o czynnościach - :.ą ideami, które mogą być doświadczane, nawet gdyby nic miały być zastosowane w praktyce (można definiować sytuacje nie działając).

Doniosłe znaczenie dla zrozumienia istoty działania oraz zmiany kulturowej

1    społecznej mają tzw. definicje zastępcze, tj. werbalne definicje sytuacji kreowane przez autorów (polityków, koneserów, wychowawców itd.), zawierające wzory wartości i normy postępowania w określonych sytuacjach. Wyrażone w ten sposób wartości i standardy działań akceptowane przez pewną liczbę ludzi nazywane są ideologicznym modelem postawy. (M.P.)

Zob. definicja sytuacji, postawa jako definicja sytuacji, system ideologiczny.

Literatura:

Znaniecki F., 1971, Nauki o kulturze, PWN.

Warszawa.

Idiognifiziu (gr. iclios - szczególny, swoisty; grcipho - piszę), orientacja leorc-tyczno-mctodologiczna uznająca indywidualny i niepowtarzalny charakter wszelkich zjawisk społeczno-kulturowych i postulująca taki sposób uprawiania humanistyki, który tę okoliczność będzie uwzględniał. Idio-grafizm jest stanowiskiem przeciwstawnym nomolctyzmowi. Autorem rozróżnienia nauk nomotctycznych oraz idiograficznych jest Wilhelm Windclband (i 894 r.).

Idiografizm rozumiany może być na trzy sposoby: I) w znaczeniu naukoznaw-czym, jako praktyka badawcza przedstawicieli nauk społecznych, 2) jako program badawczy (co i jak należy badać), 3) jako stanowisko mitologiczne (zob. [Z.J. Czarnecki 1987, s. 216]).

Charakterystyczna dla nomotetyzmu dążność do uogólniania widoczna jest nawet w sferze pojęć. Przedstawiciele idiogra-fizmu wskazują, że terminy, takie jak: konflikt, rewolucja, rodzina, grupa społeczna itd. w każdym konkretnym przypadku oznaczają co innego. Obserwowane regularności i powtarzalność zjawisk są w znacznym stopniu wytworem poznającego podmiotu. Akcentowanie tego, co indywidualne, niepowtarzalne w sferze zjawisk społecznych powoduje, że wyjaśnianie w ujęciu idiogra-ficznym sprowadza się głównie do opisu poszczególnych zjawisk, procesów itd. Nawet jeśli zgodzić się z krytyką podejścia nomotetyczncgo przedstawianą przez idiografizm, to jednak trudno zadowolić się „programem pozytywnym", redukującym wyjaśnianie do dcskrypcji. Cechą idiografi-zmu jest absolutyzowanie niepowtarzalności i swoistości zjawisk społcczno-kulturo-