DSCN1711

60 Ideały wiedzy naukowej

Ideały wiedzy naukowej, zob. deter-minizm w socjologii, paradygmat.

Ideologia, zgodnie z etymologią jest to nauka o ideach. W socjologii pojęcie to odnosi się do systemu twierdzeń i poglądów uzasadniających interesy jakiejś grupy (narodu, klas, partii, grup zawodowych itp.). Badania nad ideologiami wywodzą się z nurtu historiozoficznego, w którym rozpatrywany jest wpływ idei na rzeczywistość społeczną. Główny nacisk kładzie się tu na badanie czynników warunkujących powstawanie określonych idei oraz systemów wierzeń, a także sposobów ich rozprzestrzeniania się i pełnione funkcje. Dostrzegając wpływ uznawanego światopoglądu na działania społeczne, rozpatrywano oddziaływanie idei na organizację kultury i życia zbiorowego [S. Czarnowski 1982, s. 79-165J. Zmiany idei uznawano za podstawę procesów rozwoju społecznego - przykładowo tzw. prawo trzech stadiów Augusta Comtc'a.

Orientacja marksowska akcentuje rolę ideologii w walce klas. Analizuje się sposoby panowania ideologicznego (obok panowania ekonomicznego i politycznego) klasy rządzącej, zmierzające do usprawiedliwienia istniejących nierówności społecznych. Równocześnie tworzy się tu ideologię klas upośledzonych (zwłaszcza proletariatu), uzasadniającą koniecznoSć zmiany Istniejącego ustroju.

Klasyczne rozważania na temat ideologii zawarte są w pracach Vilfrcdu Parcto. Szczególnie istotne znaczenie ma rozróżnienie residuów i derywacji. Residua (lub rc-zydua) to faktyczne motywy, dążenia i cele działania jednostek lub grup, które nic są nawet uświadamiane przez podmiot działania, a wyrastają z egoistycznych i najniższych uczuć. Derywacie _naZ> upiększające uzasadnienia tych nych dążeń, odwołujące się do szczuć ideałów i wartości ogólnospołeczni Wszelkie stanowiska teoretyczne i w poglądowe, w tym naukę i filozofię, należy - w myśl stanowiska V. Parnio derywacje.

Karl Mannheim wskazywał, te glóma funkcją ideologii jest podtrzymywanie istniejącego porządku społecznego. Natomiast w utopiach (które także można traktoua; jako rodzaj ideologii) zmierza się do zmiany istniejącego porządku. K. Mannheim, zajmując się podstawami socjologii wiedzy, rozpatruje związki między interesami popowymi a sposobami myślenia i tworzonymi ideami. Wyróżnia partykularne i totalne pojęcie ideologii. Ujęcie partykularne odwołuje się głównie do „psychologii interesów”, a więc zmierza do znalezienia związku między interesami a głoszonymi ideami. Natomiast w ujęciu totalnym (lub radykalnym) zmierza się do ustalenia specyficznych cech struktury świadomości danej epoki lub zbiorowości.

Stanisław Ossowski, analizując losy rewolucyjnych ideologii (na przykładzie chrześcijaństwa i marksizmu), wskazuje na przekształcenia dokonujące się w ich obrębie z chwilą, gdy dana ideologia staje się ideologią panującą. Niektóre hasła, poglądy, idee, w imię których dana grupa zdobywa władzę, później stają się „niewygodne" i dlatego poddawane są reinterpretacji. łagodzącej ich pierwotny radykalizm.

Wyniki niektórych badań w obrębie psychologii społecznej mogą mieć zastosowanie do wyjaśniania skuteczności wpływu (lub Jej braku) oddziaływań propagandowych. Szczególnie przydatne są do lego celu ustalenia odnoszące się do kształtowania i zmian postaw. Stanowić one mogą podstawę oddziaływań socjotechnicznych wskazywany przez Williama J. McGuire a tzw efekt uodpornienia siu-