80696 SN grudzien 061

opartych na pojedynczych opisach są bardzo niedokładne, ale statystyczna analiza całego zbioru pozwala znacznie zmniejszyć błędy. Przeprowadziwszy ją, stwierdziłem, że tekst MUL.APIN powstał w 1100 roku p.n.e. (z błędem statystycznym 80 lat), zaś obserwatorium znajdowało się na 33° szerokości geograficznej północnej (z błędem statystycznym 1.5°). Podobnie jak u Hungera i Pingree wskazuje to na obserwatorów z Asyrii i potwierdza, że gwiazdozbiory wymyślono w stosunkowo krótkim czasie.

Analizując inne dane, możemy określić czas i miejsce, w którym nadano nazwy położonym najdalej na południu gwiazdozbiorom widocznym jeszcze z półkuli północnej. Korzystamy przy tym z faktu, że gwiazdy należące do tych gwiazdozbiorów wyznaczają na sferze niebieskiej okrąg ze środkiem w biegunie południowym. Położenie bieguna jest związane z czasem obserwacji, zaś wartość promienia okręgu - z szerokością geograficzną obserw atora. Stosując tę metodę, obliczyłem, że sześć gwiazdozbiorów otrzymało nazwy na początku pierwszego tysiąclecia p.n.e., zaś obserwacje prowadzono w miejscu położonym mniej więcej na 33° szerokości geograficznej północnej.

Wyniki badań astronomicznych układają się w spójną całość z ustaleniami archeologów. Możemy więc być pewni, że większość obserwacji astronomicznych, dzięki którym wyznaczono mezopotamskie gwiazdozbiory, została wykonana między 1300 a 1000 rokiem p.n.e. z miejsc położonych na 33-36° szerokości geograficznej północnej przez Asytyjczyków.

Wega (Gwiazda Polarna    a Ursae Minoris (aktualna

przed 14 tys. lat)    Gwiazda Polarna)

PRECESJA: wędrówka gwiazd

W datowaniu gwiazdozbiorów pomocna jest znajomość zjawi-    przecina równik i prze-

ska zwanego precesją, które polega na niezmiernie powolnym    chodzi na północną

„zataczaniu się” osi obrotu Ziemi (podobnie zachowuje się wolno    półkulę sfery niebieskiej

wirujący dziecięcy bąk). Przyczyną precesji jest pływowe oddzia-    (przecięcie czerwonych

tywanie Księżyca. W jej następstwie gwiazdy przesuwają się    linii). Wskutek prece-

wzdłuż ekliptyki (pozornej drogi rocznego ruchu Słońca) w tempie    sji punkt równonocy

niemal jednego stopnia (dwóch średnic kątowych Księżyca) na    wolno przesuwa się na

72 lata. Jednocześnie biegun północny zakreśla na niebie duży    tle gwiazd, mniej więcej

okrąg, i coraz to inna gwiazda zyskuje status Gwiazdy Polarnej,    co dwa tysiące lat wkra-

czyli najbliższej bieguna (na górze z prawej).    czając w kolejny znak

Astronomowie wyznaczają położenie gwiazd w odniesieniu do    zodiaku. W czasach

siatki wyimaginowanych linii na sferze niebieskiej, analogicznej    starożytnej Grecji znajdo siatki współrzędnych na globusie. Równik niebieski odpowiada    dował się w gwiazdo-

równikowi ziemskiemu, zaś odpowiednikiem południka zerowego    zbiorze Barana, obecnie

przechodzącego przez Greenwich jest południk niebieski prze-    wędruje przez gwiazdo-

chodzący przez punkt równonocy wiosennej, w którym Słońce    zbiór Ryb, a niebawem wejdzie w gwiazdozbiór Wodnika (stąd

określenie „era Wodnika”). Hipparch odkrył zjawisko precesji około 128 roku p.n.e., porównując obserwowane położenie punktu równonocy z położeniem opisanym w przekazach historycznych.

To wielkie osiągnięcie intelektualne zapewniło mu rangę jednego z najwybitniejszych astronomów starożytności.

GWIAZDOZBIORY przesuwają się względem południków i równika niebieskiego, co pozwala na datowanie obserwacji astronomicznych. Z położenia gwiadozbioru Barana na globusie niebieskim, który spoczywa na ramionach Atlasa Farnese (ramka na następnej stronie), możemy wnioskować, że oryginał tego posągu powstał około 125 roku p.n.e. - wkrótce po tym jak koniec rogu Barana minął południk zerowy.