66327 Obraz (507)

IX. Performatywy i konstatacje

Wprowadzenie

Przyjmujemy wprowadzone przez J. L. Austina (Austin 1962, 1974) rozróżnienie performatywów i konstatacji - mimo zastrzeżeń, jakie miał względem tej opozycji sam jej autor (w konsekwencji czego zastąpił ją zhierarchizowaną klasyfikacją aktów mowy; por. rozróżnienie lokucji, illokucji i perlokucji i ich wewnętrzne podziały).

/ Performatyw to wypowiedź, za pomocą której jej nadawca w określonych warunkach dokonuje pewnego czynu, innego niż samo mówienieJ7„czynu, który zapewne nie mógłby być dokonany, przynajmniej z taką dokładnością, w żaden inny sposób” (Austin 1974: 235), a więc bez użycia określonych słów. W przeciwieństwie do konstatacji, a więc wypowiedzi relacjonujących o faktach (stanach rzeczy), performatywy jako tzw. wypowiedzi spełniające nie podlegają wartościowaniu logicznemu (inaczej mówiąc: nie stosuje się do nich opozycja prawdy i fałszu). Ich adekwatny sposób użycia charakteryzowany jest za pomocą pojęcia „szczęśliwości” (Tortunności'1: zamierzony czyn został dokonany, jeżeli dany performatyw został użyty w sposób fortunny, a więc jeżeli zostały /spełnione określone warunki zewnętrznojęzykowetpałożone na (laną wypowiedz.

Do podstawowych warunków „szczęśliwości” performatywu ^zalicza się dość powszechłłteT (a)'~^,ZgudlilJść ItCśClTlanej" wypowiedzi Z intencją ~jej nadawcy, (b) zgodność treścrdftłHif^Tffyj^^ kompctenejami jej- n-acławcy do iistanawiania określonych relacji między odbiorcą wypowiedzi a innymi członkami danej zbiorowości, (c) zgodność treści danej wypowiedzi i jej przedmiotu odniesienia z konwencjami obowiązującymi w danej zbiorowości. Performatyw (145) Gratuluję ci uzyskania dyplomu magisterskiego, jest fortunny, to znaczy za jego pomocą nadawca dokonuje aktu gratulacji, jeżeli wypowiadając w sposób szczery przytoczone zdanie, chce wyrazić względem adresata (który faktycznie uzyskał dyplom magisterski) swoje uczucia, takie, o których komunikuje czasownik gratulować. Performatyw .    -    (146) Powołuję pana na stanowisko dyrektora Instytutu Geofizyki z dniem I

października 1991 roku.

^ ijest fortunny, a więc adresat przytoczonego pisma staje się w podanym terminie dyrektorem wymienionej instytucji, jeżeli nadawca pisma jest - zgodnie z obo wiązującymi w danym czasie przepisami prawa - osobą kompetentną do powoływania na stanowisko dyrektora. Performatyw (147) Nazywam ten statek „Bolesław Krzywousty”, jest fortunny, a więc w wyniku jego wygłoszenia statek zaczyna nosić podane imię, jeżeli w danej zbioroWośi i < im. |. Konwencja nadawania imienia • >i!•.mm

■    jeśli nadawca (upoważni«ni\ do wyulim/tMiiii odpowiedniej lormuly) wypowl przytoczone zdanie w odnii-Mi ulu do latku (wcześniej nic nazwaitcpo) I wypowiedzi towarzyszy przyjęty w dano) zbiorowości rytuał. Naruszenie Idiilńl gokolwiek z wymienionych Włłiuiikim ,,szczęśliwości” performatywu pnwnillfjtl iż stanowiący obiekt danej wypowtid/l i zyn nic zostaje dokonany.

Wypowiedzi perlormalywne nh mają żadnych inwariantnych wl.ealwilśnj formalnogramatycznych, niemnaj Jednak typowe performatywy są konstytuowani} przez czasownik w pierwszej o-.obu liczby pojedynczej czasu tcraznlr|<i/> po trybu oznajmującego strony e/ynnej lę samą formę mają również konilalilt j#| np.

■    (148) Przeglądam codzienna < ia/i lę Wyborczą”.

W praktyce więc odróżnia się peifonnątyw od konstatacji w wyniku o(lp"Mli il#J na pytanie, czy stanowiący pizedmiol danej wypowiedzi akt, inny ni satlttl I stwierdzanie (relacjonowanie o czymś), mógłby -być dokonany (jest    t-euljf

dokonywany) bez użycia slow. Wypowiedzi performatywne mogą min    "pilttffl

Wymienionej, charakterystyczni | dla nich formy - również inną postni poi up

(149)    Pan mgr Jan Kowalski jest niniejszym upoważniony do odbioru mii||tgtt I honorarium w kasie wydawnictwa.

(150)    Sejm PRL powołuje obywatela na stanowisko ministra do spiaw Komlmi^ tantów.

(151)    Tak. (jako odpowiedz na pytanie naczelnika urzędu stanu 'Nwllni||jl potwierdzająca wolę zawarcia związku małżeńskiego)

(152)    Witaj! (jako autentyczna reakcja na widok znanej nadawcy osoby) Performatywność, a więc zdolność wyrażenia do użycia jako pciloi malyWlli

jest specyficzną cechą form pierwszej osoby niektórych leksemow < i.nwilllufl Iwych, por. np. obiecuję, dziękuję, ostrzegam. Każdy czasownik mająi y ty CtfgfcH może być użyty - w innej formie gramatycznej niż pierwszoosobowa lóWfHM [jako wyrażenie konstytuujące wypowiedź deklaratywną (konstatację); poi np iObiecuję panu, że przyjdę. Obiecał panu, że przyjdzie. Warunki ton uuiion l) pełnią względem performatywu rolę analogiczną do roli warunków pi .om|'IwiW*I I [względem konstatacji.

W wyniku fortunnego użycia performatywów konstytuowane są miwu tany zcczy w świecie pozajęzykowym: dokonuje się zmian w zakresie obowtą/itJn0|J|^| aktów prawnych, podejmuje się uchwały, wydaje wyroki sądowe, zawhHff NI ałżeństwa, nadaje się prawa własności.

Bibliografia: Austin 1962, 1974, Bogusławski 1975a, 1979, (ir/ugi n i <yknm# 1989, 1990, Lyons 1989, Searle 1987, Szymura 1982, Wierzbicka 1973, IWt IZgółka 1988.

Zadanie

37. Scharakteryzuj każdą z podanych niżej wypowiedzi z punktu widzeniu opn#)ądW performatywy - konstatacje. Jakie argumenty przemawiają za zaliczeniem dnnej wypiiwHNNH