81424 SSA42171

14

each. W MCHAT<ie działali Stanisławski. Niemirowicz-Danczenko. Sulcr-iycki i inni. W Reducie Osterwa. Limanowski, Schiller, Poreba-Jaracz i całe grono zapaleńców. Na takich samych zasadach ukonstytuowali się uczniowie Copeau - Copiaus.

Reformatorzy byli grupą. Reforma była wydzielonym, osobnym nurtem artystycznym mającym swą historię, ideologię, program - wyrażany teoretycznie w licznych artykułach, przemówieniach, odczytach, książkach. Miała swe dokonania praktyczne, wytworzyła nowe style w aktorstwie i w scenografii, a przede wszystkim swoją własną formę teatru: teatr inscenizacji. Narodził się on w Reformie i z jej schyłkiem przemijał. W pewnym momencie inscenizacyjny teatr Reformy zaczął się upowszechniać w całej Europie. a także w Ameryce, został wprowadzony do oficjalnego programu nauczania akademickiego na wydziałach i specjalnościach reżyserii. I właśnie wtedy zjawiska nowsze, inne, dotąd uboczne, znane tylko nielicznym, zaczęły się upowszechniać. Tetar inscenizacji stał się powszechny i nie-awangardowy. usytuował się na średnim poziomie układu kultury teatralnej. Ponad nim rozszerzały swój zasięg zjawiska nowsze.

Przyjęło się w historii wyróżniać kolejne pokolenia co około 25 lat. Gdy się spojrzy na daty urodzenia reformatorów — teza ta się potwierdza: [Najwcześniej urodzeni spośród nich Otto Brahm (ur. 1856) i Andre [ Antoine (ur. 1859) są starsi o około 40 lat od Bertolta Brechta (ur. 1898),

; najmłodszego z plejady twórców związanych z Reformą. Reformatorzy pierwszego okresu to ludzie urodzeni w latach 1856—1878. Obok Antoine’a i Brahma są to Appia i Rouche. którzy urodzili się w 1862, Stanisławski (1863). Fuchs (1868). Wyspiański i Lugne-Poe (1869), Craig i Fort (1872), Reinhardt (1873). Istotnie, jedno pokolenie. Apogeum działalności tego pokolenia przypadło na lata dziewięćdziesiąte XIX wieku i pierwszą dekadę XX. Oczywiście wielu twórców tego pokolenia działało jeszcze w drugim okresie Reformy, jak Craig, Reinhardt, Stanisławski. Drugie pokolenie Reformy to ludzie urodzeni w latach 1874—1898. Od Meyerholda do Brechta. Pierwsze pokolenie Reformy: 22 lata. Drugie:24. Drugie pokolenie osiągnęło dojrzałość około roku 1920. Wachtangow (ur. 1883), Osterwa, Dullin, Baty, Tairow (wszyscy ur. 1885), Pitoeff (1886), Jouvet i Schiller (1887) — byli praktycznie równieśnikami.

Wojna światowa wytworzyła w latach 1914—1918 lukę w historii teatru i stąd przedział między dwoma pokoleniami reformatorów jest w sposób sztuczny zaostrzony. W istocie, nie licząc tej luki. Reforma stanowi proces ciągły. Stanisławski oddziaływał na świat bardzo silnie w latach dwudziestych. Dopiero wtedy zaczął kodyfikować, spisywać swoje doświadczenia i spostrzeżenia: jego metoda osiągnęła wtedy dojrzałość. Także już po wojnie nurt naturalistyczny Reformy zaowocował w Polsce Redutą. Jednak Osterwa znacznie wcześniej krystalizował swoje idee. Podobnie jeden z czołowych twórców drugiego okresu Reformy, Meyerhold doświadczenia inscenizacyjne zaczął prowadzić współcześnie z Craigiem i Fuchsem, a wcześniej niż Copeau. Kierowane przez niego pierwsze studio MCHAT-u („Studio na Powarskiej”) działało przecież w 1905 r. Nie rozumiałbym więc.

czemu nie miałbym zaliczyć Meyerholda do ścisłej grupy najważniejszych reformatorów, pionierów Reformy; a przecież rozpoczynając poszukiwania reżyserskie w 1905, dojrzałość uzyskał dopiero po wojnie, około roku 1920. Również i Copeau założył Vieux-Colombier w 1913 r., ale praca jego zaowocowała dopiero naprawdę w latach 1917-1924, w Nowym Jorku i Paryżu. Młody Schiller terminował w reformowanym teatrze przed 1914 i wtedy ukształtowała się jego artystyczna świadomość. Pierwsze dzieła wybitne stworzył jednak po upływie dziesięciu lat w Teatrze im. Bogusławskiego.

Pierwsza wojna, będąc głębokim, tragicznym ludzkim doświadczeniem dla starszych i młodszych reformatorów, odmieniła ich mentalność, postawiła nowe problemy. Jednych zniechęciła do teatru, innych podnieciła do intensywniejszego działania. Przyśpieszyła i zakończenie i rozpoczęcie wielu karier.

Nowa luka w historii wywołana przez wojnę lat 1939—1945 przyśpieszyła zarówno koniec Reformy, jak rozszerzenie jej podbojów. Wojna uratowała może także Reformę przed skostnieniem. Przed wojną Reforma była już dojrzała i wydała arcydzieła. Po wojnie we Francji Vilar spełnił testament Gemiera, a Barrault wskazania Copeau. W Polsce Bohdan Korzeniewski w swej działalności pedagogicznej na Wydziale Reżyserii Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej w Warszawie kontynuował dzieło Schillera i z teatru Reformy uczynił kanon kształcenia adeptów reżyserii. W Anglii Reforma dokonała się 9 o ironio — najpóźniej. Właściwie już po wojnie. Jakby los ukarał w ten sposób dumny Albion za odrzucenie Craiga.

I właśnie obraz Gordona Craiga, śledzącego - z krzesła wstawionego dlań do orkiestronu Theatre Sarah Bernhard w Paryżu - Króla Leara Lawrence’a 01iviera, jest ostatnią przejmującą fotografią w albumie wspomnień Wielkiej Reformy³⁴. Króla Leara w reżyserii Petera Brooka Gordon Craig już nie zobaczył³⁵. Krąg nakreślony przez historię zamknął się. Mamy zatem podstawy sądzić, że Wielka Reforma teatru istniała. Że było w historii teatru takie zjawisko.

Mówię więc: Wielka Reforma Teatru, Reforma Teatru lub Reforma. Niekiedy trzeba użyć terminu Pierwsza Reforma Teatru³⁶. Te cztery nazwy są równoznaczne. Oznaczają ten osobny rozdział, nurt, obszar, teren, wycinek historii teatru, usytuowany mniej więcej w latach 18§Q—1940. Stopniowo i z wolna Reforma docierała do poszczególnych rewirów sztuki teatru, ogarniała nowe kraje, wpływała na teatr coraz potężniej. Do samego końca jednak nie podbiła bardzo dużych obszarów żyda teatralnego. Teatr bulwarowy, rozrywkowy, związany z tradycyjną dramaturgią intrygi i obyczaju, rodzajowe, „charakterystyczne** aktorstwo i „pudełkowa** architektura sceny broniły się przed Reformą skutecznie i obroniły się w wielu krajach i wielu teatrach. Doświadczenia Reformy przenikały do twierdz tradycjonalizmu tylko pośrednio, stopniowo i powierzchownie. Do końca swego trwania Reforma nie zwyciężyła ilościowo i statystycznie. Nie objęła całokształtu życia teatralnego. Do niektórych krajów dotarły tylko jej echa i to już po jej wygaśnięciu. Nawet tam. gdzie Reforma była