87390 ScannedImage 13

w Ki/.winiytrj gospodarce świątynnej'¹". Materiał archeologiczny, jakim dysponujemy. szczególnie len z obszaru Mezopotamii, nie dopuszcza w tym względzie jednoznacznych rozstrzygnięć. Redystrybucja dóbr zakłada przynajmniej częściową ckspropriację producentów, która może być uskuteczniana b;|dż to w (firmie danin. bądź też |K>da(ków lub w formie dzierżawy ziemi uprawnej. Wynagrodzenie za specjalistyczną działalność jest oczywiście starsze niż władza państwowa, i można bez skrupułów przyjąć, że już w ramach pi/edpafistwowych stosunków społecznych religijni specjaliści otrzymywali części wygospodarowanych nadwyżek dóbr. natomiast nic nam nie wiadomo o stosunkach, w których przymusowe pobieranie nadwyżek byłoby realizowane przez kapłaństwo. Pozornie potwierdzający to przykład tcokracji judejskiej ma charakter wtórny i tłumaczy się przez lakt postradania przez Żydów państwowej samodzielności; okazuje się zatem istotnie młodszy aniżeli państwo izraelskie c|Kiki królów.

Mimo tych zastrzeżeń, systemy państwowe starożytnego Wschodu, które służą tu nam jako dobrze udokumentowane przykłady pierwotnych państw, bezsprzecznie cechowały się ścisłym powiązaniem instytucji królestwa i wykazującej obecność kapłaństwa rełigii, i to w takim stopniu, który nie pojawił się więcej w późniejszych starożytnych państwach śródziemnomorskich. To powiązanie było tak ścisłe, że mówiono wręcz o „sakralnym urzędzie królewskim"⁴¹. /. czasem jednak w używaniu tego określenia nabrano ostrożności, źródła pisane często nic pozwalają bowiem na jednoznaczne przyporządkowania zwrotów, odnoszących się do władzy czy rełigii, na przykład już same określenia „król” i „arcykapłan" nic są używane w niezmiennym znaczeniu’², z. czego jednak w żadnym wypadku nie należy wnosić, jakoby oba urzędy nic tlały się rozróżnić. Jeśli w oparciu o aktualny stan badań nie można utrzymać tezy o istnieniu „sakralnego urzędu królewskiego” czy wręcz „świątynnego państwa starożytnego Wschodu”, to nie ulega kwestii, że władcy starożytnego

⁴¹¹ l ak wciąż, argumentuje K. Pder, op. cii., s. 28.

•I I pngnc.II, Studies in Dńine Kiitgship, w: The AncienI Near East, 1912 11. Pi ankfoi I, Kingship and ihe Gods, 1948; O. W itl cug len, Sakrales Kónigtnm im Allen Testament mul im .1tulentnnt, 1955.

⁴- /.ols W. Itdllig, 7jnn Sabni en Kónigtnm" im Allen Orient, w: D. Gladigow (ie<t. I, Slaat nnd Religion. op. cii., ss. 11-4-125.

Tl

Wschodu legitymizowali swą władzę w znacznym stopniu poprzez odwołania do rełigii i często sytuowali $mnych siehic w dość jasno określonych relacjach do bóstwa: jako przedstawiciele Boga na ziemi, synowie Boga, wcielenia Boga; szczególny wyraz uzyskała ta koncepcja w starożytnym Egipcie. Ponieważ, występowanie podobnych zjawisk daje się udowodnić w odniesieniu do Chin. Peru i Meksyku, pojawia się pytanie, czy trwałemu ustanowieniu władzy według modelu, na który składają się; stojący na czele monarcha i zależny od niego aparat urzędniczy, koniecznie towarzyszyć musi opracowanie systemu religijnego, który spełniałby funkcję legitymizującą. Charakterystyczne, że we wspomnianych przypadkach — z wyjątkiem Chin — podejmowano również próby hierarchizacji bóstw w formie panteonu (bardzo często przez odwzorowanie stosunków pokrewieństwa) oraz że jeden z bogów przejmował funkcje boga zwierzchniego miasta albo państwa. Całkowitej jasności w tej kwestii nie osiągniemy nigdy. Za pewnik można przyjąć jedynie to, żc — pomijając pytanie o przyczyny — ustanowiona władza państwowa oznaczała skok ewolucyjny dla tradycyjnych rełigii narodowych oraz stworzyła inne mechanizmy sukcesji społecznej tradycji. Ścisła symbioza władzy i rełigii stworzyła wzajemną zależność, która następnie znalazła szczególny wyraz w tym. że rytualne zadania przynajmniej teoretycznie miały być wypełniane przez panującego, czego typowe świadectwa znajdujemy w Egipcie. Ale i tu należy wziąć pod uwagę, że faraon regularnie delegował wypełnianie religijnych zadań, co oznacza, że w sposób oczywisty jego obecność była przy tym zbędna.

Rzecz komplikuje dodatkowo okoliczność, że źródła pisane, dotyczące stosunku „państwo — religia” pochodzą z reguły od kapłanów, w których interesie było odmalować idealny obraz funkcji kapłańskich jako posiadających istotne znaczenie. Szczególnie wyraźne jest to w przypadku slarożyuiych Indii, gdzie znaczenie braminów było przesadnie akcentowane, podczas gdy rzeczywistość przebłyski wala spod stylizacji jedynie okazjonalnie. Podaje się na przykład, że panujący suwerennie wybierał spośród cisnących się do centrum władzy kapłanów tych, którzy stawali się następnie jego nadwornymi braminami i nic cofał się przed popełnianiem najgorszego przestępstwa, jakim miało być zabicie bramina⁴³.

Por. O. Kelner, Orgnnisierle Religion. 1982, ss. 6063. Tain również dal sza liteiatura.

85