89652 skanuj0004 (240)

98 ■ Jurij Łotman

od kołyski po grób, w wielu procesach społeczno-psychologicznych. Specyfika tego rodzaju zachowania zawiera się w jego niejednoznaczności: zabawa zakłada synchroniczną realizację dwóch typów zachowań: praktycznego i umownego (semiotycznego). O^soba uczestnicząca w za-bawie pamięta, że znajduje sie nie w rzeczywistym ale w umownym święcie: nie poluje, lecz jak gdyby poluje, nie pływa po morzu pośród żywiołów i wrogich krajowców, lecz jak gdyby podróżuje. Ale jednocześnie doświadcza emocji, które pod względem autentyczności są ekwiwalentem wyobrażanych sytuacji. Formuła Puszkina „nad zmyśleniem łzami się zaleję" oddaje całą ambiwalentną naturę tej sytuacji (jeśli wiesz, że to „zmyślenie", to po co „zalewać się łzami"?). Istota takiego zachowania polęgajogjym, żeby jednocześnie i wiedzieć, i nie wiedzieć, pamiętać i zapominaćjo. tyjm, że sy tuacja jestzmyśłona: odmawiać zmyśleniu łez jest takim samym naruszeniem przeżycia zawartego w zabawie, jak wzywanie straży pożarnej podczas zabawy w pożar, czy wtargnięcie na scenę, by bronić Desdemonę przed gniewem Otella.

Sztuko zabawy polega właśrue_na,^anowanlu_DawyJai4)X).dw-Qjnego,

j.jak gdyby dwu płaszczyznowego zachowania. Wszelkie ześlizgiwanie

się w jednopłaszczyznową powagę, kiedy znika owo „jak gdyby", nisz-

■    ______ KI_____LUJ,;.,:..........^.......

******* Hf:    ■—    ^-    ~~

. Na przykład dzieci często „zapominają się", tracąc poczucie ności sytuacji. Oto epizod z czasów powstania Pugaczowa, odnoto-przez Puszkina z opowieści Kryłowa: dzieci, zacząwszy „zabawę pczowszyznę, podzieliły się na dwa obozy - mieszczan i buntow-| dochodziło do ostrych bójek". Zabawa przestała już być zaba-rzekształciła się w prawdziwą wrogość. „Jej ofiarą omal nie stał aki Anczapow". Jeden z uczestników gry „złapawszy go w ja-cieczce, powiesił go jako martwego za pas na drzewie. Odcze-echodzący obok żołnierz".

|posobem zburzenia zabawy jest nieumiejętność czy niechęć do hienia się", do przyjęcia jej umownych reguł. Tak oto w Dzieciństwie [stój ukazał, jak „dorosłe" i jednostronnie poważne zachowanie

Wołodi burzy zabawę: „Wyrozumiałość Wołodi dała nam niewiele przyjemności; przeciwnie, jego leniwa i znudzona mina psuła nam cały urok zabawy. Kiedy usiedliśmy na ziemi i udając, że płyniemy na połów ryb, wiosłowaliśmy z całych sił, Wołodia siedział z założonymi rękami w pozie zupełnie niepodobnej do pozy rybaka. Zwróciłem mu na to uwagę, ale on odpowiedział, że przez to, czy będziemy mniej, czy bardziej wymachiwać rękami, niczego nie zyskamy ani niczego nie stracimy, a i tak daleko nie zajedziemy. Chcąc nie chcąc, musiałem się z nim zgodzić. Gdy udając, że idę na polowanie, z kijem na ramieniu poszedłem do lasu, Wołodia położył się na wznak, skrzyżował ręce pod głową i powiedział, że on też niby idzie do lasu. Takie postępowanie i takie słowa ochładzały nasz zapał do zabawy i były bardzo przykre, tym bardziej, że w duszy nie można było nie przyznać, iż Wołodia postępuje rozsądnie.

Sam wiem o tym, że z kija nie tylko nie można zabić ptaka, ale nawet wystrzelić. To zabawa. Jeśliby tak myśleć, to na krzesłach też nie trzeba jeździć, a Wołodia sam przecież pamięta, jak to w długie zimowe wieczory okrywaliśmy fotel pledami robiąc z niego karetę - jeden z nas był stangretem, drugi lokajem, dziewczynki siadały do środka, trzy krzesła były trójką koni - i ruszaliśmy w drogę. I ileż to rozmaitych przygód zdarzało się nam po drodze, jak wesoło i szybko mijały zimowe wieczory! Jeśli myśleć tak trzeźwo, to w ogóle nie można by się było bawić. A jeśli nie można się bawić, to cóż wówczas pozostaje?"² Zabawa wytwarza wokół człowieka specyficzny świat wielopłaszczyznowych możliwości i przez to symuluje wzrost aktywności. Nie jest dziełem przypadku, że gry, zwłaszcza gry sportowe, wywierają taki właśnie treningowy wpływ na jednostkę.

Aktywna natura gry, zabawy z zasady nie uznaje podziału na aktywnych uczestnikówtybiernych widzów. W przestrzeni objętej grą nie ma publiczności, wszyscy są uczestnikami. Wiadomo, że obecność widzów wpływa destrukcyjnie na dziecięce zabawy. Równie oczywista jest zdolność gry do aktywizowania audytorium i wciągania do widowiska -