29865 skanuj0003 (242)

96 ■ Jurij Łotman

TEATR POZA TEATREM

Wszystkie rzeczy, przedmioty, z którymi ma do czynienia człowiek, funkcjonują w jego świecie w dwojaki sposób: jedne sq używane bezpośrednio (powietrze jest potrzebne dlatego, że jest powietrzem, pokarm dlatego, że jest pokarmem), inne zaś zastępują coś, co bezpośrednio nie jest dane. Tak więc pieniądze zastępują wartość, mundury wskazują na miejsce człowieka w hierarchii określonej struktury społecznej, codzienna czy świąteczna odzież - na typ zachowania, który człowiek ma zamiar realizować i na stosunek społeczeństwa do tego typu zachowania. Pierwsze użycie odzieży jest bezpośrednie (ochrona przed zimnem), drugie - znakowe (odzież coś znaczy). Im wyższa jest koncentra-

cja społecznych więzi w danej zbiorowości, fym większą rolę odgrywa w niej użycie przedmiotów w funkcji znaków, więzi semiotyczne, psychologia semiotyczna. Bohater Dostojewskiego, gdy ma przetarte ze-f: lówki, cierpi nie z powodu zimna, ale dlatego, że otoczenie widzi w tym świadectwo jego ubóstwa. Zelówka staje się znakiem wydziedziczenia, | bezbronności i poniżenia, co sprawia bohaterowi ból nieporównywalny. ny z fizycznym cierpieniem z powodu zimna.

,1 Postępki ludzi (i nie tylko ludzi) urzeczywistniane w kontekście jednolite-r go pianu - świadomego czy podświadomego programu - nazywane |f,$q zachowaniem. Zachowanie może być również bezpośrednie (na przy-i kład zachowanie w pracy) i semiotyczne. Już u zwierząt dostrzegamy to || rozróżnienie: w określonych sytuacjach mamy do czynienia z zachowa-llniem o znaczeniu praktycznym (na przykład zdobywaniem pożywienia); tu zwierzę wykonuje po prostu pewne działania. W innych zaś -'^■wykonuje gesty, mające sens symboliczny, to jest wyrażające pewne |źnaczenia; obnażanie kłów u drapieżników, pochylanie głowy u roga-Y tych zwierząt kopytnych oznacza groźbę i gotowość do walki, machanie ogonem u psów - postawę przyjazną i oczekiwanie na pieszczoty. W pewnych sytuacjach - takich jak okres godowy, wychowanie potomstwa, ubieganie się o zajęcie dominującej pozycji w stadzie - zachowanie semiotyczne wysuwa się na pierwszy plan, tworząc skomplikowane formy o charakterze gry.

W życiu wszystkich, nawet najbardziej prymitywnych, ludów znajdziemy rozróżnienie zachowania praktycznego i semiotycznego. Sfera tego ostatniego to święto, gra, uroczystości świeckie i religijne. Szczególnie ubiory, ruchy, zmiana typu i charakteru mowy, muzyka, śpiew, rygorystycznie utrzymywane następstwo gestów i czynów prowadzą do powstania rytuału.

Znany folklorysta, Piotr Bogatyriew, analizując strój ludowy Morawskiej Słowacji, pisał: „Szczególnie wyraźnie występuje specyficzna funkcja stroju świątecznego, odróżniająca go od powszedniego i mająca za zadanie podkreślać świąteczność danego dnia. Niekiedy funkcja ta rozwija się w specjalnym kierunku i zyskuje cechy funkcji .ubrania, które nosi się specjalnie do kościoła. Tak jak ksiądz ubiera się inaczej, by odprawić mszę, tak też wierni w kościele są ubrani inaczej"¹. Specjalna odzieży specjalne - świąteczno-zabawowe lub uroczyste - zachowania formują szczególną sferę w czasie i przestrzeni, baczy się z nia na stałe pewne dni w kalendarzu i określone miejsca w przestrzeni. Jednak gdy tylko sfery praktycznego i rytualnego zachowania wyodrębnią się i rozdzielą, zaczynają pomiędzy nimpdziałać skomplikowane procesy wzajemnych oddziaływań i wzajemnych wpływów. Wewnątrz każdej z wyodrębnionych sfer powstaje hierarchia stylów zachowania, odcieni i form przeje ściowych, co prowadzi do ukształtowania się y^cjtkowo złożonych sys-tem^J<omj^ika^j^połecznych. ^

Ważną dziedziną wzajemnego oddziaływania zachowania praktycz nego i rytualnego jest zabawa czy gra. Chociaż zaBawa kojarzy się w naszej świadomości z odpoczynkiem, rozrywką, z psychicznym i fizycznym relaksem, to jej miejsce w życiu i edukacji jednostki oraz w kuł turze społeczeństwa jest wyjątkowo ważne. Zachowanie oparte na za bawię obserwujemy u wielu zwierząt, a człowiekowi towarzyszy ono