etyka msroda6

widuulnego wysiłku W t\m sensie cnoty nie można się nauczyć przez hieme naśladowanie. Można ia przyjąć, wchłonąć, nabyć za wielką cenę. ...Musisz c/uwac po nocy. znosić trudy i znoje, opuścić znajomych i krewnych, doznać lekceważenia i wzgardy od swojego sługi, a szyderstw i zelżywości od ciemnego motłochu. Musisz we wszystkim odgrywać poślednią rolę — w piastowaniu godności, urzędów, w sądzie i w każdej w ogóle sprawie To wszystko rozważ wszechstronnie, jeżeli za cenę takich wyrzeczeń chcesz w zamian zdobyć wyzwolenie od namiętności, swobodę i pokój ducha [...] Musisz być jednolitym człowiekiem — albo złym. albo dobrym. Musisz doskonalić albo swą duszę, albo rzeczy zewnętrzne”'.

Przypomnijmy naukę Sokratesa, który zawsze starał się przedrzeć przez warstwę przyzwyczajeń, duchowego lenistwa, obyczajowej rutyny i wyrobić u swoich uczniów nawyk myślenia i szukania reguł, wedle których postępujenn i wedle których należy postępować. Chodzi o to, by te reguły stały się rzeczywiście świadome, wewnętrznie spójne. W Hippiaszu mniejszym Sokrates powiada, iż „dobrego człowieka cechuje to, że występki popełnia umyślnie, a lichego to, że mimo woli”^{1 2}. Twierdzi więc, że ten ma dobrą duszę i jest cnotliwy, kto wie, co czyni, a działając i mówiąc ma przede wszystkim na względzie duchowe zdrowie i ład³. Sokrates był przy tym przekonany, że dzięki wiedzy będącej warunkiem właściwej troski o duszę uczestniczymy w rzeczywistości wiecznej i powszechnej, i że trzeba nam największego wysiłku i rzetelności, by do niej dotrzeć.

Etyka cnoty narzuca swoiste i trudne dziś do przyjęcia reguły oceny ludzkiego życia i ludzkich postępków. Ocenia się dobrze nie tyle kogoś, kto czyni dobro w świecie, lecz tego, kto jest dobry przez własną cnotę, która sprawia, że życie staje się swoistego rodzaju moralnym kosmosem rozświetlonym od wewnątrz: jest roztropne, harmonijne, pełne, doskonałe. Przy czym nie chodzi tu o doskonałość rozumianą jako nieskrępowany rozwój osobowości, co proponują nam współcześni psychologowie, tacy jak Abraham Maslow. Etyka cnoty ma charakter ściśle moralny, choć niewątpliwie swoisty w sposobie wartościowania. Wartość nie jest tu funkcją cnotliwego zachowania. Wartością jest życie zgodne z cnotą. Ono determinuje, odkrywa wartości, samo zaś ocenie, ze względu na realizację wartości, nie podlega. Precyzyjnie tę odmienność wartościowania rozumiał Henryk Elzenberg, który pisał: „Bo nie chodzi o to, co się czyni, ale o to, jakim się jest. Cnota jest wartościowa nie dlatego, że jest dyspozycją do wartościowych czynów: cnota jest wartościowa jako cecha sama przez się. Czyny są wartościowe o tyle, o ile są przejawami cnoty, jej oznakami ekspresyjnymi”⁴.

Wartości człowieka cnotliwego nie sprawdza się jego postępkami ocenianymi przez zewnętrznego obserwatora wedle obiektywnych, bezosobowych kryteriów. O cnocie nie wnosi się li tylko na podstawie jej zewnętrznych konsekwencji. Cnota, by była cnotą, musi tworzyć harmonijną całość. Między cząstkami osobowości nie powinno być pęknięć. Cnoty, zachowanie i osobowość powinny się uzupełniać, wzbogacać, a oznacza to, że dany postępek oceniamy nie sam przez się, ile właśnie przez odniesienie do całości, w jakiej jest umieszczony, a więc w obrębie harmonii sfer duchowych. O tym zaś, czy jakiś czyn jest godziwy (kalon, honestum). może orzec albo ten, kto danego czynu dokonał — ludzie cnoty są najbardziej surowymi sędziami samych siebie: aidos, honor jest dla nich czymś arcyważnym — albo ktoś, kto wspiął się na ten sam poziom etyczny (mistrz, nauczyciel, przyjaciel). Ktoś, kto jest człowiekiem dojrzałym.

Można rzec, że życie w cnocie nie wymaga żadnych dodatkowych usprawiedliwień. Jego istota nie wiąże się ani z posłuszeństwem wobec etycznych norm, ani z powinnością ulepszania świata przez mnożenie ludzkiego szczęścia. Życie w cnocie ma na celu przede wszystkim budowanie w bezmiarze chaosu, okrucieństwa i głupoty, w świecie przemijania

i niepewności wyraźnego obszaru ładu i sensu. Elzenberg pisze:.....świat

sam nie ma sensu i wszelkiemu sensowi jest wrogi, ale można przecież tak ukształtować siebie i, w szczególności, treść swą wewnętrzną, by móc mu ją przeciwstawić jako coś, co będzie zawsze sensowne i zawsze zachowa swoją cenę”⁵. Pojęcie sensu w etyce cnoty, a więc jej element

1

   Epiktet, Diatryby. Encheiridion, (Encheiridion 29-30), Warszawa 1961, s. 470-471

2

   Platon, Hippiasz mniejszy, 376 B, tłum. W. Witwicki, Warszawa 1958, s. 36

3

² Platon, Gorgiasz, 504 A-D, tłum. W. Witwicki, Warszawa 1958. s. 125

4

   H. Elzenberg, Rzeczywista podstawa etyki, „Studia Filozoficzne". 1986, nr 12. s 40

5

   H. Elzenberg, Troska i my.il. O początkach mojego filozofowania, w: 2 filozofii kmlmr\ . Kraków 1991. s. 116.