img125

.inJrtn lUrrwiti, /*Jc.i(i /‘wr.n/u. KuUuu «*viu

U podstaw takiego rozumienia właściwego użycia języka leży określona koncepcja człowieka i kontaktów międzyludzkich oraz określona koncepcja miejsca kultury języka wśród dyscyplin humanistycznych.

W myśl tej koncepcji kultura języka w znaczeniu normatywnym jest tylko w części nauką, w części natomiast tym. co można określić raczej jako myśl humanistyczny, której celem jest formułowanie ocen i norm dotyczą-cych kompetencji językowej i konkretnych zachowań językowych w aktach komunikacji, a także postaw uczestników tych aktów wobec siebie nawzajem. Kultura języka musi pozostawać w bliskich związkach z różnymi naukami o człowieku: z antropologią kulturową, z filozofią języka i ogólniej - filozofią człowieka, z nauką o komunikacji, socjologią, psychologią społeczną, a także pragmatyką lingwistyczną, socjolingwistyką, psy-cholingwistyką i etnolingwistyką.

Kultura języka zainteresowana tylko poprawnością językową dowodzi traktowania języka wyłącznie jako narzędzia działania człowieka, i to rozumianego jako homo fabtr, oraz sprowadzania kontaktów językowych do formy i jej relacji wobec treści. Tymczasem kontakty ięzvkowe należy rozpatrywać w wymiarze duchowym człowieka, z uwzględnieniem jego podstawowych potrzeb i praw. Wówczas pojęcie właściwego kontaktu językowego, właściwego użycia języka zaczyna obejmować prawo do szczerości nadawcy (w kontakcie informującym i perswazyjnym) oraz prawo odbiorcy do wyboru postaw i do braku lęku w trakcie kontaktu konwersacyjnego i perswazyjnego. Ogólniej - jest to zasada szanowania godności ludzkiej partnera kontaktu językowego. W tym punkcie kultura języka styka się z etyką słowa (czy też. jak to określają lingwiści niemieccy, moralnością komunikacyjny). Jest to kultura języka, zgodnie z która szacunek dla ludzkiej godności (i rozwój duchowy człowieka zmierzający ku internalizacji tego szacunku) jest podstawową zasady i celem działań o charakterze normatywnym, perswazyjnym. W myśl tak rozumianej kultury języka za niewłaściwe, tj. dewiacyjne, uznać trzeba akty mowy nieszczere (dotyczy to nie tylko stwierdzeń, ale i obietnic, zamiarów, rad itp.) oraz akty językowe formułowane w sposób narzucający poglądy, zastraszający odbiorcę, wulgarne, szydercze itp.

Tak rozumianej oceny właściwego użycia języka nie można stosować w całości do tekstów literackich (a także żartobliwych i czysto ekspresyw-nych). Zasady budowania tekstów artystycznych oparte są w dużej mierze na fikcji literackiej oraz funkcji mimetycznej; są one przy tym zmienne w czasie, podlegają różnym poetykom. Zasady te nie należą do zakresu kultury języka w przedstawianym tu rozumieniu. Żanobliwość zawiesza postulat szczerości. Czysta ekspresja ze swej natury nie bierze pod uwagę potrzeb odbiorcy, jest tylko spontanicznym wyrazem postaw nadawcy. W tym zakresie kultura języka może jedynie apelować o powściągliwość na-33

Popmrnok. ao»im . _m oUmunt-

dawców, o posługiwanie się językiem tak. by - jeśli komunikat trafia do odbiorcy - jego prawa i potrzeby były także brane pod uwagę.

Problem kontaktów językowych obejmuje także etykę odbiorców. Tak jak istnieje odpowiedzialność za słowo wypowiadane, tak też istnieje odpowiedzialność za odbiór słowa - maksymalnie wnikliwy i życzliwy. Tak jak nadawca odpowiada za wybór między milczeniem i mówieniem, tak też odbiorca - za wybór między słuchaniem (czytaniem) i niesłuchaniein (nieczv-taniem) komunikatów, zwłaszcza tych, na których odbiorze nadawcom szczególnie zależy.

Do etyki odbioru wypowiedzi językowych należy zarówno ogólnospołeczna zasada wysłuchiwania obrony tych. których o coś obwiniamy, jak tez ważna w kontaktach indywidualnych zasada otwierania się na potrzebv tych wszystkich, którzy ze względów psychicznych (samotność, trudności wewnętrzne itp.) bardzo czekaj na to, by ich wysłuchano.

Poprawność, norma i jej odmiany

Tradycyjnie uznawanym składnikiem właściwego użycia języka są jego poprawność i sprawność. Poprawność językowa to posługiwanie się językiem zgodnie z jego norma.

O normie językowej mówi się w dwóch znaczeniach: (l) jako o zbiorze jednostek językowych i społecznie zaaprobowanych reguł ich łączenia (norma użytkowa), (2) jako o zbiorze reguł posługiwania się jednostkami językowymi. sformułowanych i skodyfikowanych przez językoznawców (norma skodyfikowana).

Pojęcie normy w pierwszym znaczeniu w różnych opracowaniach z zakresu kultur>* języka występuje jako jeden z członów triady: (1) system językowy (model abstrakcyjny: zbiór jednostek danego języka i reguł ich łączenia w konstrukcje językowe); (2) norma obejmująca swoim zasięgiem cechy me tylko dystynktywne jednostek językowych (np. bezdźwięczną wymowę h) i ukazująca zasięg reguł nickategorialnych (np. to, ze nie ma konstrukcji rzeczownikowej iście od czasownika iśc); (3) uzus, tj. zbiór jednostek języka i ich połączeń spotykanych w tekstach danego okresu, ale nie zawsze społecznie aprobowanych. Tę triadę niektórzy redukują do dwu klas zjawisk, bez wyróżniania abstrakcyjnego systemu i mniej abstrakcyjnej normy. Wówczas normę (czyli system języka) przeciwstawia się uzusowi.

Pojęcie normy języka wiąże się ściśle z problemem jego odmian funkcjonalnych, socjalnych, terytorialnych, z jakością kontaktu (oficjalnego czy też nieoficjalnego, mówionego czy tez pisanego). Wszystkie te odmiany w mniejszym lub większym stopniu różnią się od siebie, choć wszystkie za-