img127

182

Do wątku hierogamii i kultu Freja wydają się odnosić złote blaszki (gullgub-ber), znajdowane w wielu ważnych miejscach kultowych pogańskiej Skandynawii, najczęstszym motywem jest na nich przedstawienie pary połączonej w miłosnym uścisku¹. Vatnsodela saga (10) wspomina, jak podczas wróżebnego seansu seidr dokonująca czarów Finka przepowiedziała Ingialdowi, że ten osiedli się na Islandii, gdzie stanie się jednym z możnych, a na dowód prawdziwości swych słów podała, że „srebrny amulet przedstwiający Frej” (hlutnum markadr Freyr af silfri), który Ingiald otrzymał od króla Haralda Pięknowłosego po bitwie w Hrafnsfjordzie, już znalazł się na Islandii, i odnajdzie się dopiero wtedy, gdy Ingiald się tam osiedli (L.P. Słupecki 1998, 82). Ten ze zdziwieniem zauważył, że amulet faktycznie znikł. A gdy wreszcie, zgodnie z wolą losu, znalazł się na Islandii i rozpoczął budowę swego hofu, kopiąc doły, w których stanąć miały słupy jego ondvegi, honorowego miejsca gospodarza w hali, zdobione czasem wyobrażeniami bogów, znalazł w ziemi swój zaginiony amulet z Frejem (Vatns-doela saga 15). Podobnie podczas wykopalisk w Maere (E. Liden 1969), a potem w Borgu na Lofotach, we wnętrzach pozostałości możnowładczych hal znaleziono liczne złote blaszki (gullgubber), w Maere wyraźnie związane z jamami po słupach! Ich największe znaleziska, pochodzące z Sorte Muld i Gudme nie dały się niestety powiązać z czytelnymi śladami podobnych budowli, najprawdopodobniej jednak i one były związane z hofami, choć ich ślady zostały kompletnie zniszczone². Możliwe więc, że wspomniane w Vatnsdoela sadze srebrne wyobrażenie Freja, jest jedynym śladem, jaki w źródłach pisanych pozostawiły po sobie używane w VIII wieku złote blaszki - gullgubber (P. Meulengracht S0rensen 1992, 522). Przeciw takiej interpretacji świadczy fakt, że amulet z Frejem miał być zrobiony ze srebra, a nie ze złota, argumentem za taką tezą jest jednak użycie do określenia wyobrażenia Freja słowa hlutr (amulet, los), bardziej pasującego do przedmiotu w rodzaju gullgubbar, niż do posążka.

Na związek mitu związku Freja z Gerdą z hierogamią wskazuje też nazwa gaju Barri. Baero w źródłach staroangielskich pojawia się jako określenie świętego gaju (R. Simek 1995, 169). Jego miano oznacza prawdopodobnie „gaj drzew szpilkowych” (P. Bibrie 1986, 22), słowiańskim odpowiednikiem tego słowa jest bór. Według innej etymologii, naszym zdaniem mniej prawdopodobnej, słowo barri ma oznaczać „zbożowe pole”³. W tym kontekście warto przypomnieć postacie wspomnianych w Lokasennie (Wstęp prozą, 43-46, 55-56) sług Freja, Byggvira i Beyli, imię mężczyzny oznacza jęczmień lub ogólnie zboże, a kobiety - być może - pszczołę⁴. Jeśli tak, to w ich osobach dostrzec można personifikacje zboża i miodu⁵. Przypomnieć tu też można małego Scaefa, inaczej Scylda Scaefinga, protoplastę Skjoldungów, pojawiającego się jako śpiące dziecko w łodzi wyładowanej zbożem.

Niezależnie od tego, czy gaj Barri łączył się z zbożem, czy też nie, związek Freja z urodzajnymi polami wychodzi na jaw w opisach jego kultu. W Viga-Glums saga (7) wspomniane jest pole Vitazgjafi znane z tego, że zawsze dawało dobre plony⁶, najlepsze w całej posiadłości Thvera i wyraźnie związane z tamtejszą świątynią (hofem) Freja⁷. Spór o jego posiadanie stał się przyczyną konfliktu pomiędzy Viga-Glumem (podżeganym przez swą żonę Astrid) i Sigmun-dem, który pole zawłaszczył; jego żoną była Vigdis, krewna Gluma. Glum zabił Sigmunda na Vitazgjafi, kalając uświęcone pole krwią (Viga-Glums saga 8). Zabójstwo stało się początkiem jego potęgi, ale i przyczyną końca, gdyż Frej odwrócił się od niego. Ojciec Sigmunda, Thorkel, zanim opuścił Tłwerę, złożył w ofierze dla Freja byka, prosząc boga, by Viga-Glum został wygnany z tej włości (Viga-Glums saga 9)⁸.1 tak się w końcu stało. Przed posiedzeniem althingu, na którym Viga-Gluma skazano na wygnanie, pojawił mu się we śnie Frej siedzący w pełni chwały na tronie (a stoli). Zmarli krewni Gluma przychodzili do niego, prosząc o zmiłowanie dla niego, bóg jednak oświadczył, że nie może zapomnieć daru z byka (wcagjof), otrzymanego kiedyś od Thorkela. Gdy Glum się zbudził, wiedział, że Frej jest jego wrogiem.

Frej posiada statek Skidbladnir, w poezji skaldów nigdzie jednak nie poświadczony⁹. W Ynglinga sadze (7) Snorri przypisuje posiadanie Skidbladnira

1

   P. Meulengracht Sprensen 1992, 725; H. Drescher, K. Hauck 1982, 269-270.

2

   M. Watt, 1999, 132-142, tam przegląd znalezisk i literatura.

3

   E.C. Polome 1995, 590; J. de Vries 1957, 178; J. de Vries 1962, 27; R. Simek 1995, 42; istnieje też inna możliwość jego odczytania.

4

   G. Dumezil 2000, 45-80; P. Bibrie (1986, 24) w Byggvirze widzi po prostu „mieszkańca” (od byggja).

5

   Beowulf 26-52; William z Malmesbury, Gęsta regum Anglorum II, 176; A.-M. Bruce 2002, 51-52 i passim-, J. de Vries 1957. 204; por. niżej, s. 211.

6

   akr, er kalladr var Vitazgjafi, thvi at hann vard aldregi oraedr, Viga-Glums saga 7; por. P. Meulengracht Sorensen 1992, 729-732; E.C. Polome 1995, 593.

7

   Stojącą według Viga-Glums sagi (5) w Hripkelsstadir; według Landnamabók Ingjald zbudował ten hof w Thvera, Landnamabók, H 184: IF 1, 1968, 253.

8

   W Brandkrossa thattr (1) opisana jest dla odmiany uczta (yeizld), którą Odd dedykuje Frejo-wi z życzeniem, by jego następca na opuszczanej przezeń posiadłości wyjeżdżał z niej z nie mniejszym żalem, jak on. W następnym rozdziale thatr opisane jest natomiast, jak ulubiony byk jego następcy, ogarnięty świętym najwyraźniej szałem, rzuca się w morze i ginie.

9

   R. Simek 1995, 370-371; E. Polome 1995, 588; J. de Vries 1957, 177; M. Kristensen 1930-1931,81.