img240 (15)

482 Andreas Huysseu

kie sztuki przedmodernistyczne, jak również gatunki, kody i świat obrazów kultur ludowych i współczesnej kultury masowej. Pozostaje tylko przeanalizować, jak właściwie te kolosalnie zwielokrotnione możliwości gromadzenia informacji, ich przetwarzania i wykorzystania wpłynęły na artystów i ich' dzieła. Jedno wydaje się oczywiste: wielki rozdział, który separował wysoki modernizm od kultury masowej, a który kodyfikowały różne klasyczne omówienia modernizmu, nie przystaje już chyba do wrażliwości postmodernistycznej sztuki i krytyki.

Teraz, kiedy kategoryczne żądanie bezkompromisowego oddzielenia tego, co wysokie i tego, co niskie, utraciło w znacznej mierze siłę perswazji, może jesteśmy w stanie lepiej zrozumieć naciski polityczne i historyczne okoliczności, które w pierwszym rzędzie nadawały kształt tego rodzaju postawom. Twierdziłbym, że kolebką tego, co nazywam wielkim rozdziałem, była epoka Stalina i Hitlera, kiedy to groźba totalitarnej kontroli nad kulturą wymusiła wielorakie strategie obronne, których celem była ochrona wysokiej kultury w ogólności, a nie tylko modernizmu. Konserwatywni krytycy kultury typu Ortegi y Gasseta dowodzili przeto, że wysoką kulturę należy chronić przed „buntem mas”. Krytycy lewicowi, tacy jak Adorno, upierali się przy tym, że prawdziwa sztuka obroni się przed włączeniem jej do kapitalistycznego przemysłu kulturalnego, który Adorno definiował jako totalne, odgórne administrowanie kulturą. I nawet Lukacs, lewicowy krytyk modernizmu par excellen-ce, wykuwał swą teorię wysokiego burżuazyjnego realizmu nie w zgodzie ze Żdanowowskim dogmatem realizmu socjalistycznego i bezlitosnej socrealistycznej cenzury, lecz w opozycji do niego.

Zapewne nie jest przypadkiem, że na Zachodzie modernizm jako XX-wieczny kanon skodyfikowano w latach 40. i 50., przed zimną wojną i w jej trakcie. Nie chcę sprowadzać funkcji wielkich dzieł modernizmu, uprawiając zwyczajną krytykę ideologiczną, do realizowania zimnowojennych strategii kulturalnych. Chcę jednak powiedzieć, że to właśnie epoka Hitlera, Stalina i zimnej wojny wydała szczególne ujęcia modernizmu, jak np. te autorstwa Clementa Greenberga i Adorna²⁷ - których kategorie estetyczne nie mogły być całkowicie wolne od nacisków owej epoki. I w tym właśnie sensie twierdziłbym, że logika modernizmu, za którą orędowali ci krytycy, stała się ślepą uliczką, przynajmniej o tyle, o ile tę logikę traktowano jako wytyczną dla późniejszej twórczości artystycznej i dla ocen krytyki. Przeciwstawiając się takiemu dogmatowi postmodernizm faktycznie odkrył nowe drogi i nowe horyzonty. Cały związek modernizmu i kultury masowej jako konfrontacja „złego” socrealizmu i „dobrej” sztuki wolnego świata zaczął tracić swój ideologiczny impet w epoce detente. Można go było, podobnie jak problem realizmu, poddać ponownej ocenie, w mniej spetryfikowanych kategoriach. O ile kwestię tę podjęto już w latach 60., np. w pop-arcie i w różnych formach literatury dokumentalnej, to dopiero w latach 70. artyści coraz częściej zaczęli sięgać do form gatunków kultury popularnej czy masowej, które obudowywali strategiami modernistycznymi i/lub awangardowymi. Główna grupa dzieł reprezentujących tę tendencję to nowe kino niemieckie, a w nim zwłaszcza filmy Rainera Wernera Fassbindera, którego sukces w Stanach Zjednoczonych da się wyjaśnić w tych właśnie kategoriach. Nieprzypadkowo też bogactwo kultury masowej zauważyli teraz krytycy, którzy analizując ją coraz częściej uwalniali się od modernistycznego dogmatu, zgodnie z którym cała kultura masowa to jeden kicz degradujący psychikę i niszczący umysł.

Klarowny wykład Greenberga teorii nowoczesnej sztuki w jej historycznym kontekście daje T.J. Clark, Cienieni Greenbergs Tlicoiy of Art, „Critical Inąuiry” y/l (wrzesień 1982), s. 139-156. Inne ujęcie teorii Greenberga prezentuje I. Hoesterey, Die Modernę ani Emie? Zn den dsrlietischen Posirionen eon Jnrgcn Habernias wid Cleniem Grcenberg, „Zeitschrift fur Asthetik und allgemeine Kunst-wissenschaft” 29/2 (1984). Na temat teorii modernizmu Adorna zob. E. Lunn, Maiwisni and Modcmism, Berkeley and Los Angeles 1982; P. Burger, Venninlung-Rezcption-Fiiiikthn, Frankfurt am Main 1979, zwłaszcza s. 79-92; Materialien znr astherisclien Tlieorie: Th. W. Adornos Konsrrtilnion der Modernc, B. Lindner, W.M. Ltidke (hrsg.), Frankfurt am Main 1980.