POLSKA MYŚL POLITYCZNA

Nacjonalizm

Ojcowie polskiego nacjonalizmu:

- Jan Ludwik Popławski

- Zygmunt Balicki,

- Roman Dmowski.

Nacjonalizm nie jest nurtem istniejącym tak długo jak państwa. Nurt ten powstał w XIX w. Istniały wcześniej państwa, ale nie było tożsamości państwowej. Głównie szlachta czuła się związana z państwem w przeciwieństwie do chłopów. Dopiero w XIX w. doszło do łączenia tożsamości tych grup społecznych. Głównym spoiwem był język, terytorium które zamieszkiwali.

Pojęcie `nacjonalizm' powstało we Francji.

nacjonalizm - szczególna rola danego narodu; przekonanie o wyższości jednego narodu nad innymi.

W drugiej połowie XIX w. na ziemiach polskich rozwijają się nurty polityczne różnych orientacji. Idee te przychodzą z zewnątrz (socjalizm, nacjonalizm, partie chłopskie).

1887 r. - powstaje Liga Polska

1893 r. - Liga Polska przekształciła się w Ligę Narodową; staje się ona organizacją-matką dla

organizacji i towarzystw kulturowych, sportowych; od tej daty liczy się historię partii narodowych w Polsce.

Jan Ludwik Popławski (1854-1908)

Polityk, publicysta. Jeden z czołowych ideologów obozu narodowego. Współzałożyciel Ligi Narodowej (1893) i Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego (1897). Należał do twórców jego programu. Organizator obchodów rocznic uchwalenia Konstytucji 3 maja oraz powstania kościuszkowskiego. Wskazał m.in. na znaczenie zachodnich ziem Polski.

Popławski buduje myśl polityczną w opozycji do trzech myśli już istniejących; pisze je w latach 1890-1900.

> myśl tradycji powstańczo -spiskowej - uważał, że ta droga jest błędna; wszystkie powstania były nieudane;

> myśl konserwatywna - mówiła, że Polakom nie jest potrzebne państwo;

> myśl socjalistyczna;

Czy powinno się dążyć do samodzielnego państwa Polskiego? Jeśli tak, to ja do tego dążyć?

Popławski uważał, że tak bo należy dążyć do utrzymania ciągłości i tożsamości narodowej. Inaczej Polacy zostaną wynarodowieni .

Jest to proces, który będzie trwał w dłuższym czasie. Najpierw należy wywalczyć autonomię. Z tej autonomii będzie można stopniowo przechodzić do samodzielności.

Dążenie narodu Polskiego do ekspansji (kulturowej, gospodarczej). Państwo, które nie prowadzi ekspansji jest skazane na porażkę, np. Rzeczpospolita Szlachecka.

Ideałem i wzorem dla Popławskiego była Wielka Brytania . Wówczas była ona światowym imperium.

Odzyskanie niepodległości nie może odbyć się poprzez powstania narodowe bo wszystkie dotychczasowe były nieudane. Odzyskanie suwerenności zależy od dwóch czynników.

1. Polacy muszą stać się silni wewnętrznie; o wysokim stopniu świadomości narodowej, także wśród chłopów;

2. Korzystna sytuacja międzynarodowa (konflikty między państwami zaborczymi).

Głosił pogląd, że nie wszystkie ziemie mają taką samą wartość dla Polaków. Najważniejsze są ziemie zachodnie i północne (zabór Pruski). Tam narodziła się polska państwowość (Wielkopolska -> państwo Polan). Należy mieć też dostęp do Morza Bałtyckiego. Twierdził, że właśnie na tych ziemiach polskość jest najbardziej zagrożona (polityka germanizacyjna, wynarodowienia).

Potępiał socjalizm ponieważ nurt ten miał na uwadze tylko klasę robotniczą. Skłócali polskiego kapitalistę z polskim robotnikiem. Nie negował walki o prawa socjalne dla robotników, ale sposób w jaki było to prowadzone.

Konserwatyzmowi zarzucał utrwalanie pozycji ziemiaństwa (wcześniej szlachta). Teraz wszystkie grupy społeczne mają mieć udział w tworzeniu prawa.

narodowa apostazja - wyrzeczenie się interesu państwa; zdrada interesu narodu na rzecz własnej grupy.

Zygmunt Balicki (1858-1916)

Działacz polityczny, publicysta, socjolog. Jeden z przywódców ruchu narodowo-demokratycznego i twórca doktryny polskiego nacjonalizmu. Założyciel Związku Młodzieży Polskiej „Zet” (1887). Współtwórca (wraz z Romanem Dmowskim) Ligi Narodowej i Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego. Po wybuchu I wojny światowej opowiedział się po stronie Rosji i ententy, popierał organizowanie legionów polskich przy armii rosyjskiej.

Autor książki Egoizm narodowy wobec etyki wydanej w 1902 r.

1) Egoizm narodowy był kategorią słuszną i należy go rozwijać. Mamy do czynienia z dwoma etykami:

> etyka dogmatyczna - kłamstwo jest złe, bez znaczenia w jakim kontekście ono pada;

> etyka społeczna - o ocenie zachowań jednostki zależy kontekst (czy kłamiemy w celu okradzenia kogoś, czy kłamiemy kogoś przed cierpieniem).

Pozwala określić kontekst, który będzie usprawiedliwiać kłamstwo - w interesie państwa kłamstwa są słuszne.

Egoizm narodowy to suma altruizmu jednostek i grup tworzących ten naród.

Patriotyzm to połączenie altruizmu wobec swego narodu i przejęcie się jego egoizmem.

Stosunki między narodami przypominają stosunki pierwotne. Toczy się więc między nimi walka o przetrwanie (darwinizm społeczny).

W stosunkach międzyludzkich powinniśmy być altruistami, a w stosunkach między narodami powinniśmy być egoistami. Przełożenie koncepcji Darwina na grunt geopolityczny.

Naród jest tym silniejszy im silniejszy jest w nim egoizm narodowy. Neguje hasło Za wolność waszą i naszą. Od bitwy wiedeńskiej po mu współczesne. Uważał pomoc innym narodom za przejaw słabo zakorzenionego egoizmu narodowego.

Balicki nie potępiał powstań narodowych. Mimo, że wszystkie były przegrane, uczyły Polaków egoizmu narodowego.

W imię interesu narodowego nie można jednak zrobić wszystkiego. Ekspansja nie może być oparta na przemocy, prawach wyjątkowych.

Odrodzenie całego narodu nastąpi po zmianie mentalności jednostki.

2. Żołnierz obywatel - cechy idealnego Polaka patrioty:

> jest gotowy do oddania życia za swój naród;

> nie będzie nigdy walczył ze współbraćmi w obcej służbie;

> będzie zawsze solidarny z robotnikami,

> uzna za wartości podstawowe karność i obowiązkowość.

Trzeba tworzyć organizacje sportowe i kulturalne. Będą one te cechy wszczepiały

Towarzystwo Czytelni Ludowych prowadziło walkę z analfabetyzmem wśród chłopów.

XIX/XX w. - rozwój świadomości narodowej.

Roman Dmowski (1864-1939)

Współzałożyciel i przywódca Narodowej Demokracji, pisarz polityczny. Był czołowym ideologiem polskiego nacjonalizmu i od 1893 przywódca obozu narodowego. Od 1888 r. członek Zetu, od 1889 Ligi Polskiej, którą 1893, wraz z Zygmuntem Balickim, przekształcił w Ligę Narodową. Założyciel (1895) i wydawca „Przeglądu Współczesnego”. Na jego łamach formułował m.in. program ruchu narodowego. W książce Myśli nowoczesnego Polaka (1903) przedstawił program Ligi Narodowej: m.in. uświadomienie mas, solidaryzm społeczny i nacjonalizm.

Od 1905 postulował połączenie wszystkich ziem polskich pod protektoratem Rosji i autonomię dla Królestwa Polskiego. Propagował walkę z ruchem rewolucyjnym (uważając go za szkodliwy dla sprawy polskiej) i antysemityzm. Twórca orientacji antyniemieckiej. Przed I wojną światową początkowo rozwiązanie sprawy polskiej widział w sojuszu z Rosją, a od 1917 z państwami zachodnimi. W latach 1907-09 był posłem do rosyjskiej II i III Dumy Państwowej. Prezes Koła Polskiego. W latach 1914-15 prezes Komitetu Narodowego Polskiego w Warszawie i Piotrogrodzie. 1917-19 twórca i przewodniczący Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu. Domagał się od prezydenta Stanów Zjednoczonych T.W. Wilsona uznania niepodległości Polski. W 1919 r. delegat Polski na paryską konferencję pokojową, na której referował sprawę granic Polski, zabiegając o przywrócenie Polsce Górnego Śląska, Pomorza z Gdańskiem, Warmii i Mazur, przyłączenie Litwy, części Białorusi i Ukrainy. 28 VI 1919 wraz z I. Paderewskim podpisał w imieniu Polski traktat wersalski. W latach 1919-22 poseł na sejm. W 1923 r. minister spraw zagranicznych. Przeciwnik Józefa Piłsudskiego i jego programu federalistycznego. Zwolennik państwa narodowego, głosił ideę asymilacji Ukraińców i Białorusinów. Po przewrocie majowym w 1926 r. w stałej opozycji wobec obozu rządowego. W 1926 założył Obóz Wielkiej Polski, a po jego likwidacji w 1933 r. wywierał istotny wpływ na działalność Stronnictwa Narodowego, będąc z nim luźno związany.

Faktyczny przywódca Ligi Narodowej. Prowadził działalność literacką w zaborze rosyjskim. Deputowany do Dumy rosyjskiej.

Autor Myśli nowoczesnego Polaka (1903 r.), książki która została uznana za narodowy katechizm.

1. Krytyka bierności znacznej większości Polaków (świadomości narodowej i aktywności społecznej). Większość Polaków nie jest wciągnięta w sprawy narodu. Czołowe znaczenie w tej sprawie ma inteligencja, która ma podnosić świadomość narodową wśród chłopów.

2. Neguje polski romantyzm, czyli myśl powstańczo-spiskową.

3. Polska musi się odrodzić jako państwo narodowe. Problem mniejszości narodowych - największy problem według niego to mniejszość żydowska.

Dmowski dzielił grupy na plemienia i narody. Narodem dla niego byli Rosjanie (istniało państwo rosyjskie), Niemcy (było państwo niemieckie). Nie byli nim Rusini i Białorusini (nie istniała ani Ukraina ani Białoruś; w dodatku nie było wśród nich tożsamości narodowej). Żydzi byli narodem, ale narodził się on gdzie indziej. Do Europy Wschodniej Żydzi uciekali przed prześladowaniami, które miały miejsce na zachodzie kontynentu. Skoro są narodem to będą dążyć do stworzenia państwa. W momencie odrodzenia państwa Polskiego Niemcy wrócą do macierzystych Niemiec, Litwini do odrodzonej Litwy. Żydzi natomiast, uważał Dmowski, będą judeopolonią, która będzie dążyć do rządzenia Polską w sposób nieformalny. Konflikt ten pogłębiła Rosja, która z terenów Cesarstwa przesiedliła Żydów do Kraju Nadwiślańskiego. Część z nich została spolonizowana. Reszta nie znała języka polskiego. Rozpoczął się konflikt na tle gospodarczym. Walczono o rynek pracy. Żydzi zamieszkiwali miasta, gdzie zajmowali się rzemiosłem i handlem. Nie podejmowali się pracy w rolnictwie. Narastały konflikty. Zrodził się antysemityzm, którego powodem były konflikty ekonomiczne.

Antysemityzm z czasem stał się główną cechą nacjonalizmu. Uważał, że Żydów nie da się całkowicie zasymilować bo są narodem. Nie stworzą też w Europie Środkowej własnego państwa. Dlatego sądził, że będą walczyć o wpływy polityczne w Polsce.

Walka ma się odbyć na dwóch wymiarach:

• wymiar materialny - tworzenie polskiego stanu posiadania: banków, gazet, spółek;

• wymiar duchowy - tworzenie świadomości narodowej, przywiązanie do hasła egoizmu narodowego.

Zabór pruski - dobrze rozwijał się sprawy w zakresie pierwszego wymiaru, gorzej w drugim.

Dmowski pisał, że granice oparte są na zasadzie odtworzenia historycznego - granice upadłej I RP.

Dalej są granice etniczne. Tam gdzie jest 50% i więcej narodu polskiego tam jest Polska. Gdzie jest mniej niż 50% tam już Polski nie ma. Gdyby odtworzyć granice z 1772 r., na wschodzie będzie mało Polaków. Dmowski proponuje zatem przesunięcie granic na zachód i północ (dostęp do Bałtyku).

Na niepodległość Polski składało się:

- odzyskanie niepodległości,

- zjednoczenie trzech ziem zaborów.

Najpierw „kadłub” państwa Polskiego miał się składać z jednego zaboru (rosyjskiego). Później miały być dołączane kolejne.

Popławski i Balicki byli laikami. Dmowski również. Natomiast w Myślach nowoczesnego Polaka określa rolę kościoła jako przewodnią: Kościół, naród, państwo. Stąd pochodzi hasło Polak = katolik.

Było to posunięcie czysto pragmatyczne ponieważ na wsi partnerem do edukacji chłopstwa był kościół. Ksiądz zaszczepiając wiarę będzie równocześnie zaszczepiał świadomość narodową.
Indoktrynacja ta nie może być jednak przymusowa. Katolicyzm nie będzie jedyną religią wyznawaną w niepodległej już Polsce. Jednakże urzędnicy państwowi muszą kierować się w pracy religią katolicką mimo, że mogą być prywatnie innego wyznania.

Koncepcja geopolityczna Dmowskiego przedstawiona jest w książce Niemcy, Rosja i kwestia Polska (1908 r.).

1. Stwierdza i udowadnia w niej, że cechą charakterystyczną w Europie jest rosnąca potęga i znaczenie Niemiec oraz osłabnięcie Austro-Węgier i Rosji.

2. Rosnąca kwestia polska pomiędzy zaborcami.

3. W istniejącej sytuacji międzynarodowej Polacy powinni rozmawiać z Rosjanami. Największym zagrożeniem uważał zaś Niemcy.

Wszystkie XIX-wieczne powstania wybuchały przeciw Rosji. Dmowski dowodzi teraz, że należy zmienić do niej stosunek. Uważał, że Niemcy (Prusy) zrobią wszystko, aby państwo Polskie się nie odrodziło. Z trzech zaborców, oparcie się o Niemcy jest niewykonalne. W Galicji Polakom żyło się najlepiej ponieważ mieli autonomię. Przywileje miały słabnąć ponieważ Austro-Węgry były uzależnione od Niemiec. W dodatku narastały w niej konflikty na tle narodowościowym.

Rosja według Dmowskiego jest jedynym logicznym partnerem w sprawie uzyskania jakichkolwiek korzyści. Jego argumentem była narodowość Polaków i Rosjan - oba narody to Słowianie.

Rosja jest bardziej zacofanym państwem niż inni zaborcy. Są narodem na niższym poziomie rozwoju cywilizacyjnego niż Polacy. Polacy za to są niżej od Niemców. Dlatego Polacy nie dali się zrusyfikować bo ich kultura stoi niżej od Polskiej. Inaczej było z germanizacją, której się poddali.

Uważał też, że Polacy mogą odnosić sukcesy gospodarcze w Rosji.

Dmowski sądził, że Kongresówka otrzyma autonomię ponieważ Rosja była w wielkim kryzysie:

- nie rozstrzygnięta kwestia chłopów i ziemi, która była w rękach bojarów;

- kwestia etniczna;

- skrajnie scentralizowany system władzy (prowadzi w efekcie do skrajnej niewydolności);

- korupcja aparatu administracyjnego;

- słabnąca rola prawosławia jako religii spawającej obywateli Rosji.

Dmowski uważał, że w Rosji musi dojść do reform. Po rewolucji 1905 r. po raz pierwszy powstał w Rosji parlament - Duma. Dmowski zasiadał i przewodniczył tam Kołu Polskiemu. Dzięki żywiołowi polskiemu Kongresówka miała otrzymać autonomię, a jak nie to polscy deputowani będą wpływowymi członkami elit.

Legion Puławski (1914 r.) - a la Pierwsza Brygada Piłsudskiego - walczył po stronie Rosji.

W 1919 r. odradza się niepodległa Polska. Narodowcy zaczynają budować oficjalną partię narodową - Związek Ludowo-Narodowy. W 1928 r. przekształca się on w Stronnictwo Narodowe. Jest to główna partia narodowa. Jej przewodniczącym jest Roman Dmowski.

Stanisław Głąbiński obok Dmowskiego był tym działaczem, który specjalizował się budową ustroju państwa (projekt Endecji).

Stanisław Głąbiński (1862-ok. 1943)

Działacz polityczny, ekonomista, prawnik. Profesor uniwersytetu we Lwowie. Był zwolennikiem młodszej historii szkoły w ekonomii politycznej. Działacz ND, współtwórca jej ideologii. 1905 współzałożyciel i prezes SDN, następnie ZLN. Poseł na galicyjski Sejm Krajowy i do parlamentu austriackiego. V-IX 1923 minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego oraz wicepremier. W latach 1919-28 poseł na sejm, 1928-35 senator. W czasie II wojny światowej aresztowany przez NKWD, zginął w ZSRR.

Idea państwa narodowego - dla Endecji nie miały znaczenia mniejszości narodowe, które stanowiły 1/3 ogółu mieszkańców Polski. Polska miała być i służyć dla Polaków. Dmowski był przeciwny federacyjnemu planowi Piłsudskiego. Uważał, że jak się przyzna przywileje Ukraińcom to w przyszłości dokonają oni secesji. Uważał, że w Rzeczpospolitej Polskiej liczba Polaków na niektórych ziemiach nie może spaść poniżej 60%.

Kościół katolicki miał mieć przewodnią rolę w polonizacji Ukraińców. Mieli oni przechodzić z prawosławia na katolicyzm.

Aktywna polityka polonizacyjna - państwo miało na Kresach wykupywać ziemie i osadzać tam Polaków. Ci, dzięki przewadze kulturowej, mieli dominować nad Ukraińcami.

Zróżnicowanie zakresu samorządności administracji publicznej. Tam gdzie było więcej Polaków miały rozwijać się urzędy samorządowe. Zaś tam gdzie było mniej Polaków, miała istnieć silna władza centralna.

Kamieniem węgielnym koncepcji Endecji w sprawach gospodarczych była więź narodowa, a nie klasowa. Polskiemu robotnikowi miało być bliżej do polskiego kapitalisty. Mieli mieć oni godziwe zarobki i opiekę socjalną. Byli przeciwni etatyzmowi. W latach 30. zaczęli modyfikować w tej sprawie poglądy.

Po przewrocie majowym Endecja zaczęła odchodzić od systemu parlamentarno-gabinetowego. Ta ewolucja była spowodowana:

• sięgnięciem po władzę przez Piłsudskiego; Endecja przegrała walkę o władzę w państwie; zawiedli się, że poprzez system parlamentarno-gabinetowy nie mogli sprawować władzy w Polsce.

• we Włoszech po władzę sięgnął Mussolini i Czarne Koszule; Mussolini był idolem prawicowych frakcji na europejskiej scenie politycznej; jego rządy były odpowiedzią na kryzys demokracji; z krajów, które powstały po I wojnie światowej tylko w Czechosłowacji nie doszło do przewrotu.

Roman Dmowski Przewrót

Rewolucje narodowe dochodzą z powodu kryzysu gospodarczego. Oskarżał on Żydów o skrajny kapitalizm i o to, że dominują w światowym kapitalizmie. Stąd też teza, że kapitalizm się nie sprawdził.

Rewolucja narodowa - koniec ustroju opartego na prawach człowieka, kryzys wszelkich wartości wywalczonych przez Rewolucję Francuską: wolność i prawa obywatelskie.

Nie wszyscy Polacy powinni mieć takie same prawa. Uważał, że nie wszyscy kierują się dobrem i interesem państwa. Naród jest samorzutną organizacją polityczną (posiada wewnętrzną hierarchię).

Przewrót majowy nie był rewolucją narodową. Miał on ochronić właśnie przed nadejściem takiej rewolucji.

Dmowski tworzy Obóz Wielkiej Polski.

OWP był radykalną organizacja polityczną działająca w latach 1926-33. Był próbą utworzenia organizacji ponadpartyjnej, obejmującej ND i całą antysanacyjną prawicę. Główny cel — walka o władzę z sanacją. Działała na terenie pozaparlamentarnym. Organizacyjnie zbliżony był do partii faszystowskiej. Wpływy miał głównie wśród młodzieży (Ruch Młodych). Od 1930 r. był organizacją masową, paramilitarną (nosili mundury, istniała wewnętrzna hierarchia). W 1933 r. został rozwiązany przez władze państwowe. Kontynuował częściowo działalność w Sekcji Młodych Stronnictwa Narodowego, a następnie w Obozie Narodowo-Radykalnym.

OWP kierowała Wielka Rada. Przywódcy: R. Dmowski, S. Haller, M. Borzęcki, T. Bielecki i inni.

W latach 30. nastąpił rozłam w Endecji. Część działaczy (z Głąbińskim) była nadal przywiązana do demokracji. Dmowski skręcił ku rewolucji narodowej. Negował dotychczasowy system gospodarczy.

W 1934 r. powstaje Obóz Narodowo-Radykalny, który skupia najbardziej radykalnych działaczy Endecji.

W zmienionym Stronnictwie Narodowym w drugiej połowie lat 30. za wolą Dmowskiego dochodzi do przemian. Do głosu dochodzą:

- Tadeusz Bielecki,

- Jędrzej Giertych.

Obaj rozwijają koncepcję rządów oligarchii narodowej, które miały być wprowadzone po upadku dyktatury sanacyjnej.

Gospodarka autarkiczna - hasło Giertycha, który twierdził, że jest jeden sposób rozwiązania konfliktu robotnik kapitalista. Większość gospodarki miała należeć do państwa, a uzupełniać ją miała grupa prywatnych przedsiębiorców.

Wszelkie zło, według Bieleckiego i Giertycha, utożsamiały międzynarodowe koncerny, które wówczas właśnie powstawały.

Żydzi próbują zawładnąć świat poprzez:

• wielki kapitał - międzynarodowe koncerny;

• masonerię - zakulisowe tajne grupy nacisku;

• komunizm - ponieważ Marks i Trocki byli Żydami.

ONR był kolejnym radykalnym ugrupowaniem politycznym, utworzonym 14 V 1934 w wyniku kryzysu w obozie Narodowej Demokracji, który doprowadził do rozłamu w Sekcji Młodych Stronnictwa Narodowego, za sprawą działaczy dawnego Obozu Wielkiej Polski, z J. Mosdorfem na czele (także T. Gluziński, H. Rossman). Kierowany był przez tajną Organizację Polską. Program ONR, biorąc pod uwagę nastroje młodzieży, posługiwał się demagogią społeczną i radykalną frazeologią, głosił solidaryzm klasowy, antysemityzm, upaństwowienie kapitału zagranicznego i żydowskiego oraz przedsiębiorstw użyteczności publicznej w myśl wzorów faszystowskich, przy zachowaniu własności prywatnej. ONR był popularny głównie wśród części młodzieży akademickiej i drobnomieszczańskiej. Organizował m.in. bojkot ekonomiczny Żydów, napady na wiece i lokale robotnicze. W VII 1934 rozwiązany przez władze państwowe. Działalność kontynuował nielegalnie.

W wyniku rozłamu podzielił się na:

a) ONR Falangę

b) i ONR A.B.C. (ich organizacją legalną był Narodowy Związek Polskiej Młodzieży Radykalnej), która podczas okupacji niemieckiej powołała Organizację Wojskową Związek Jaszczurczy i grupę Szańca, Falanga powołała Konfederację Narodu.

Nazwy partii powstałych wyniku rozłamu zostały zapożyczone od pisma „ABC” (ORN ABC) oraz tygodnika „Falanga” (ORN Falanga).

Twórcą ONR Falanga był Bolesław Piasecki, który chciał wprowadzenia systemu totalitarnego, delegalizacji wszystkich partii politycznych i utworzenia monopartii o nazwie Organizacja Polityczna Narodu.

Według niego istnieją dwie kategorie obywateli:

- obywatel,

- osoba przynależna do państwa; Żydzi nie mogli być członkami OPN, nie mogli też liczyć na żadną pomoc od państwa.

Działała głównie na wyższych uczelniach, głosiła hasła nacjonalistyczne, antysemickie i prokatolickie. Od 1936 współpracowała z Obozem Zjednoczenia Narodowego. Liczyła ok. 5 tys. członków.

Na wyższych uczelniach, na niektórych kierunkach jak prawo i medycyna dominowali Żydzi. Zawód lekarza i prawnika należał do prestiżowych więc członkowie Falangi głosili i próbowali wprowadzić zakaz studiowania dla Żydów.

Tzw. getto ławkowe. Później zamachy terrorystyczne (bomby, strzelaniny).

Tylko członkowie OPN mogli mieć wpływ na władzę. Istniała hierarchia, na której szczycie był Senat, na którego czele stał z kolei wódz wybierany dożywotnio - czysto totalitarny charakter partii.

Odrzucali totalnie zasady demokracji i równości wszystkich wobec prawa.

Jeśli ktoś sprawował wysoki urząd z większą surowością miał być karany za ewentualne złamanie prawa. I tak np. za kradzież kara była zależna od piastowanego stanowiska w hierarchii.

Organizacja Polityczno-Wychowawcza:

- organizacja młodzieżowa,

- należeć do niej musieli młodzi Polacy i Polki,

- jeśli ktoś w czasie edukacji nie sprawdzał się nie stawał się obywatelem, ale miał mieć status przynależnego do narodu.

Kościół miał mieć swobodę działania. Piasecki nie zdecydował się podporządkować go sobie.

W czasie II wojny światowej Stronnictwo Narodowe działało w konspiracji.

ORN ABC -> Narodowe Siły Zbrojne

ORN Falanga -> Konfederacja Narodu

Endecja była za walką z Niemcami. Była zwalczana przez hitlerowców.

Po wojnie próbowali się reaktywować. Przez nowe władze byli określani jako Polscy faszyści. Na emigracji istniało Stronnictwo Narodowe. Bielecki i Giertych byli ze sobą skłóceni.

W drugiej połowie lat 70. zaczęły się odradzać organizacje narodowe odwołujące się do ideologii Dmowskiego. Od 1989 r. całkowita możliwość odradzenia tych ruchów.

W III RP:

• ZChN - łagodna wersja Endecji; odżegnywała się od antysemityzmu i prorosyjskości;

• Narodowe Odrodzenie Polski - nowoczesne wcielenie Falangi, przewodniczący Adam Gmurczyk;

• Polska Wspólnota Narodowa - koncepcja neopoganizmu; twierdzą, że wszyscy Polscy biskupi to Żydzi z wyjątkiem bpa Nosola, który jest Niemcem; przewodniczący Bolesław Tejkowski;

• Młodzież Wszechpolska - przewodniczący Roman Giertych; w 2001 r. Giertych wchodzi w sojusz z innymi partyjkami i tworzy Ligę Polskich Rodzin. Następuje wówczas wielki powrót ortodoksyjnej wersji, ale nieco zmodyfikowanej Endecji.

Józef Piłsudski budował program polityczny na podstawie swoich doświadczeń życiowych.

Piłsudski początkowo planował zostać lekarzem. Studiował medycynę na uniwersytecie w Wilnie. Na pierwszym roku studiów został zesłany na Syberie. Po odbyciu kary na zesłaniu zaczął zajmować się polityką. Interesowały go dwie kwestie: polityka zagraniczna oraz armia.

Głosił, że wrogiem numer jeden narodu polskiego jest Rosja. Był antyrosyjski zarówno dla Rosji Białej (carat) jak i Rosji Czerwonej (bolszewicy). Dążył do Rozbicia imperium rosyjskiego. Uważał, że dopóki Rosji nie rozbije się na kawałki to Polska będzie ciągle zagrożona.

W stosunku do Niemiec uważał, że Polska w sposób pokojowy musi uregulować kwestie z zachodnim sąsiadem. Do końca swego życia sądził, że można zagwarantować z Niemcami trwały związek przeciw Rosji.

Austria była postrzegana przez niego jako główny partner do interesów, rozmów.

Ruch socjalistyczny był spadkobiercą ruchów spiskowych i powstańczych.

Ludzie nie wstępowali do ruchu socjalistycznego ze względów ideologicznych, ale dlatego, że socjalizm jest najlepszą metodą na walkę o niepodległość.

PPS głosiła, że najpierw należy reaktywować Polskę, a następnie pracować nad polityką socjalną.

Gabriel Narutowicz, Stanisław Wojciechowski oraz Ignacy Mościcki należeli do PPS-u.

PPS była organizacją podziemną, która stosowała przemoc wobec rosyjskich urzędników. Wywoływała strajki robotnicze.

Piłsudski był redaktorem „Robotnika”.

W Galicji, po 1905 r., zaczął organizować Związek Strzelecki. Wówczas zorientował się, że ruch socjalistyczny nie jest najlepszą metodą na odzyskanie suwerenności bo zaczyna ujawniać się drugi nurt - internacjonalistyczny (kwestią narodową można się zająć po przeprowadzeniu rewolucji międzynarodowej).

Socjalizm internacjonalistyczny sprzeciwiał się idei Piłsudskiego. Róża Luksemburg negowała sens reaktywowania Polski. Chciała doprowadzić do wybuchu rewolucji proletariackiej.

Koncepcja solidaryzmu społecznego. Piłsudskiego, w przeciwieństwie do Dmowskiego, nie interesowały kwestie narodowościowe. Piłsudski chciał odbudować Rzeczpospolitą wielu narodów. Miało nastąpić porozumienie polsko - żydowsko - ukraińsko - litewskie. Krył się za tym cel. Piłsudski chciał aby do Polski przekonać jak najwięcej narodów ciemiężonych przez Rosję. Uważał, że należy zabezpieczyć się przed Rosją.

W czasie apogeum rewolucji w Rosji Piłsudski chciał wyzwolić jak najwięcej ziem imperium rosyjskiego aby zagwarantować sobie późniejsze bezpieczeństwo.

Wiedział, że wybuch wojny polsko - bolszewickiej jest tylko kwestią czasu. Spodziewał się, że po przejęciu tam władzy przez Lenia, ten zaatakuje Polskę, która stała na drodze do przeprowadzenia rewolucji w Niemczech. Dlatego Piłsudski uprzedził atak. Dochodzi do wyprawy kijowskiej. Piłsudski dogadał się z S. Petlurą. Nie udało mu się jednak zająć całej Ukrainy ponieważ polska armia była zbyt słaba.

Kiedy koncepcja federacyjna załamała się Piłsudski planował kolejną - prometejską. Miała ona być oparta na służbach specjalnych; wojna propagandowa powadzona przez polskie instytucje naukowe, kulturowe na terenie Rosji bolszewickiej.

Komunistyczna Partia Polski - nielegalna organizacja komunistyczna. W latach 30. Stalin zdecydował o likwidacji przywódców tej partii. Zostali „uratowani” przez aresztowania i więzienia.

Związek Strzelecki w koncepcji Piłsudskiego miał być zalążkiem polskich sił zbrojnych, które miały walczyć z zaborcami w ewentualnym konflikcie między nimi. Był to też zalążek późniejszej polskiej elity politycznej (elitaryzm).

Gdy wybucha I wojna światowa Piłsudski wyobrażał sobie, że z przyczyn czysto wojskowych Rosjanie oprą linie obrony na linii Wisły. Więc na kilkanaście dni (czas między wypowiedzeniem wojny, a wkroczeniem wojsk austro-węgierskich i niemieckich) na części zaboru rosyjskiego powstanie próżnia. Mają tam wkroczyć Legiony i wywołać powstanie. Po wkroczeniu Związku Strzeleckiego do Kongresówki Piłsudski uważał, że rozentuzjowani Polacy będą do niego masowo wstępować. Strzelcy mieli być dowódcami tej armii. Wówczas Piłsudski wystąpi do Austro-Węgier z propozycją współpracy, która miała pozwolić na utworzenie państwa polskiego.

I Kompania Kadrowa, rdzeń Związku Strzeleckiego, wkracza do Kielc opuszczanych przez wojska rosyjskie. Mieszkańcy miasta jednak nie chcieli mieć nic wspólnego z Piłsudskim.

Piłsudski: Polska jest jak obwarzanek. To co najwartościowsze jest na Kresach. To co jest w środku to gówno.

Uważał, że amia jest najważniejsza. Miała ona odpowiadać za edukację i wychowanie młodzieży.

Po 1918 r. władzę w Polsce sprawował Sejm, a nie armia. Piłsudski nie mógł się z tym pogodzić. Chciał absolutyzować państwo.

Miał świadomość że II RP nie jest państwem czysto polskim. Dlatego chciał zaangażować wszystkich obywateli do pracy na rzecz państwa polskiego. Był tolerancyjny wobec mniejszości narodowych. Uważał, że każdy obywatel ma prawo do edukacji.

Za wrogów uważał nacjonalistów ukraińskich oraz komunistów. To oni byli w większości więźniami polskich więzień. Komuniści chcieli przeprowadzić rewolucję proletariacką. Komuniści zamordowali w 1934 r. ministra spraw wewnętrznych.

Do wsi ukraińskich w których narastały nastroje separatystyczne, Piłsudski wysyłał wojska, które tam stacjonowały i były utrzymywane przez mieszkańców tych wsi. Prowadzone też tam były akcje indoktrynacyjne.

Ukraina była podzielona na nacjonalistów oraz grupy, które wiedziały, że Polska dominacja jest lepsza niż okupacja rosyjska.

Stosunek Piłsudskiego do ustroju państwa

Był przeświadczony o szczególnej roli wojska, które miało być apolityczne. To Naczelny Wódz miał stać na styku armii i polityki. Uważał że Naczelny Wódz miał też być Głównym Inspektorem Sił Zbrojnych, który miał mieć szerokie uprawnienia.

Edukacja: wpływ na wychowanie młodzieży w duchu patriotyzmu; szkoła międzywojenna przywiązywała duże znaczenie do wychowania patriotycznego.

Piłsudski chciał ograniczenia prerogatyw władzy ustawodawczej na rzecz egzekutywy.

(Krakowska Szkoła Historyczna - uważała, że I RP zgniła od wewnątrz, a zaborcy odrapali ją od zewnątrz.)

W ramach władzy wykonawczej prezydent miał być symbolem państwa, apolityczny (przynajmniej aby nie był jednoznacznie kojarzony z jedną partą), uosabiać interes państwa. Miał sprawować nadzór i harmonizować pracę w urzędach państwa - rola arbitra.

Piłsudski obalił klasyczną demokrację parlamentarną. Nie znosił partii politycznych, które uosabiały według niego wszelkie zło.

Umiarkowana dyktatura - Piłsudski nie zdelegalizował partii politycznych, oprócz skrajnych i radykalnych; cenzurowano ale nie zamykano gazet.

Kwestia armii, jej finansowania nie miały podlegać dyskusji politycznej.

Wzmocnienie władzy wykonawczej nie oznaczało tego, że rząd miał być wyjęty spod kontroli Sejmu. Rada Ministrów miała być co roku, podczas debaty budżetowej, oceniana przez parlament oraz co pięć lat podczas wyborów przez obywateli.

Zadaniem parlamentu nie jest rządzenie państwem, ale stanowienie prawa. Dlatego nie powinien wykraczać poza ściśle wyznaczone przez konstytucję uprawnienia.

Zasada jednoosobowego kierownictwa (przeniesiona z armii). Piłsudski uważał, że najlepszy rząd to taki który nie podejmuje decyzji kolegialnie. To konkretny minister miał samodzielnie podejmować decyzje i on miał za nie odpowiadać. W przypadku kolegialności odpowiedzialność za błędy jest rozmywana.

Piłsudski uważał się za osobę niekompetentną w sprawach finansowych. Było to spowodowane bankructwem ojca. Dlatego uważał, że i on nie potrafiłby odpowiadać za finanse.

Płk. Matuszewski - nieudolnie prowadził finanse i gospodarkę.

Stosunek Piłsudskiego do religii

Nie był osobą bardzo wierzącą. Jego pierwsza żona była ewangeliczką, która zmusiła go do zmiany wyznania. W drugim małżeństwie powrócił do wyznania rzymsko-katolickiego.

Kwestie wyznaniowe były dla niego marginalne.

Miał podejście czysto pragmatyczne - kościoły mają mieć swobodę działania, ale mają być lojalne wobec państwa.

Stosunki między Kościołem a otoczeniem Piłsudskiego były chłodne. Wielu członków obozu Piłsudczykowskiego było wolnomularzami.

Znaczna część księży opowiadała się za Endecją.

W 1925 r. podpisano Konkordat.

Koncepcja budowy Polski wielonarodowej, kapitalistycznej w zgodzie i na kompromisach z mniejszościami narodowymi.

Poglądy Piłsudskiego na wojsko były anachroniczne. Sam Piłsudski nie był wojskowym. Nie przeszedł żadnej drogi na szczyt kariery wojskowej. Nie był studentem żadnej szkoły wojskowej.

Źle zdefiniował sytuację międzynarodową po dojściu Hitlera do władzy w Niemczech. Uważał, że można z nim rozmawiać. W 1934 r. podpisano z Niemcami pakt o nieagresji. Była to jednak gra na czas ze strony Hitlera.

Spadkobiercy Piłsudskiego:

> Beck - szef MSZ; polityka równej odległości między Berlinem i Moskwą;

> Rydz-Śmigły - szef MON;

> Mościcki

W 1926-30 Piłsudski zmierzał do rozszerzenia politycznego zaplecza obozu sanacyjnego (m.in. poprzez utworzenie Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem) oraz do osłabienia opozycji, stosując metodę kompromitowania i ośmieszania przeciwników, wykazywania ich bezsiły i moralnej degrengolady, sporadycznie sięgał też po środki fizycznej przemocy. Po zwycięskich dla sanacji wyborach parlamentarnych 1930 („wybory brzeskie”) zaczął odsuwać się od bezpośrednich decyzji o sprawach państw., cedując większość z nich na swych najbliższych współpracowników („grupa pułkowników”). Wyjątek stanowiły kwestie polityki zagr. — realizował tu tzw. politykę równowagi, a także sprawy obronności, gdzie jednak jako Generalny Inspektor Sił Zbrojnych skoncentrował się na rozstrzyganiu kwestii personalnych (awanse i nominacje oficerskie), zaniedbując prace operacyjne i przygotowanie planu mobilizacji na wypadek wojny.

Mimo starzenia się i pogarszającego się zdrowia Piłsudski zachował do końca wpływ na skład personalny elity rządzącej, jednak stworzony przezeń system władzy opierał się bardziej na relacjach międzyludzkich niż na rozwiązaniach instytucjonalno-prawnych. Proces przemian ustrojowych rozpoczął się w chwili (1933-35), gdy Piłsudski utracił już zaufanie do części swych współpracowników, którym w przyszłości zabrakło autorytetu, aby wcielić w życie postanowienia Konstytucji kwietniowej. Rosnące wątpliwości Piłsudskiego co do uzdolnień jego ewentualnych następców sprawiły, iż nie rozstrzygnął on jednoznacznie problemu sukcesji, a po jego śmierci obóz sanacyjny pogrążył się w konfliktach wewnętrznych (tzw. dekompozycja), które przekreśliły znaczenie przeprowadzonej 1935 reformy konstytucyjnej.

Sanacja to potoczna nazwa obozu rządowego powstałego w wyniku przewrotu majowego w maju 1926 r., w czasie którego Piłsudski głosił hasła uzdrowienia (sanacji) stosunków w państwie. Utworzyli go dawni legioniści i członkowie POW (peowiacy), działający przed 1926 w stowarzyszeniach kombatanckich i paramilitarnych (Związek Legionistów, Związek Strzelecki) oraz partiach socjalistycznych i ludowych (PPS, PSL „Wyzwolenie”). W skład sanacji weszły ponadto niewielkie organizacje inteligenckie (Partia Pracy, Związek Naprawy Rzeczypospolitej), część konserwatystów (Stronnictwo Prawicy Narodowej), secesjoniści z partii chłopskich i robotniczych (NPR-Lewica, grupa J. Bojki i J. Stapińskiego, 1928 rozłamowcy z PPS dawnej Frakcji Rewolucyjnej), reprezentanci wielkiego przemysłu i handlu (Lewiatan). Piłsudski skupił więc wokół siebie ludzi o różnych poglądach.

Obóz sanacyjny miał charakter inteligencko-urzędniczy, jego zapleczem była biurokracja państwowa i samorządowa, tak cywilna jak i wojskowa. Armia stanowiła gwarancję nienaruszalności władzy Piłsudskiego, choć nie dopuszczał on do jej ingerencji w życie polityczne. W sanacyjnej elicie władzy dominującą pozycję mieli przedstawiciele formacji legionowo-peowiackiej. Jej przywódcy wywodzili się z szeregów wojska (opinia publiczna określiła ich mianem „grupy pułkowników”), a kilku z nich (J. Beck, A. Prystor, W. Sławek, K. Świtalski) wchodziło w skład kilkuosobowego grona kierowniczego, skupionego przy Piłsudskim, podejmującego najważniejsze decyzje państwowe.

Główną organizacją polityczną sanacji był założony w 1928 r. Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR). Stanowił on konglomerat grup o różnych rodowodach i programach politycznych. Wspólne im było podporządkowanie się autorytetowi Piłsudskiego, uznanie dominującej roli państwa w tworzeniu reguł życia społecznego, poparcie dla zasady silnej władzy państwowej (głównie przez powiększenie uprawnień prezydenta), odrzucenie nacjonalizmu, a także dążenie do odgrywania przez Polskę samodzielnej roli na arenie międzynarodowej. Prowadzona po przewrocie majowym polityka zagraniczna kształtowała się pod wpływem teorii dwóch wrogów (Niemcy i ZSRR), jednak zgodnie z antyrosyjską tradycją swego obozu piłsudczycy akcentowali, iż większe niebezpieczeństwo grozi Polsce ze strony wschodniego sąsiada.

Niekwestionowanym przywódcą obozu sanacyjnego był Piłsudski. Mając od 1926 r. pozycję dyktatora, nie wykorzystywał on w pełni swych realnych uprawnień. W ramach stworzonego przez siebie modelu sprawowania władzy Piłsudski zarezerwował sobie wyłączność podejmowania decyzji w sprawach polityki zagranicznej i obronnej, o kwestiach politycznych (stosunek do parlamentu i opozycji) decydował wspólnie z gronem najbliższych współpracowników z „grupy pułkowników”, natomiast zagadnienia gospodarcze i administracyjne pozostawiono w kompetencjach Rady Ministrów. Od 1931 r. malała osobista aktywność Piłsudskiego, który coraz większy zakres władzy cedował na „grupę pułkowników”. Jej członkowie, którzy bezpośrednio po przewrocie majowym odgrywali wprawdzie czołową, lecz zakulisową rolę w elicie władzy, od 1929 r. zaczęli obejmować najwyższe stanowiska państwowe (premiera, ministrów), przedstawiając siebie jako jedynie uprawnionych do interpretacji i wykonywania woli Piłsudskiego. Polityczne znaczenie stracił natomiast Kazimierz Bartel, który w latach 1926-30 pięciokrotnie premier rządu. Pomimo pogarszającego się stanu zdrowia, Piłsudski aż do śmierci zachował pozycję ostatecznego arbitra, decydując o składzie personalnym sprawującej w jego imieniu władzę grupy rządzącej. /grupa trzymająca władzę. Lew by się uśmiał buhaha/

W latach 1926-30 sanacja koncentrowała się na rozbudowie własnych struktur organizacyjnych oraz na osłabianiu stronnictw opozycyjnych. Głównym obiektem ataku propagandy sanacyjnej były instytucje przedstawicielskie, przy czym Piłsudski nie dążył do likwidacji parlamentaryzmu, lecz do jego istotnej modyfikacji przez odebranie partiom politycznym wpływu na prace sejmu i senatu. Zamierzeniom tym sprzyjała dobra (do 1929 r.) sytuacja gospodarcza, a także oczekiwanie opinii publicznej na stabilizację polityczną kraju.

W 1930 r., wobec aktywizacji sił opozycyjnych (Centrolew), sanacja zmobilizowała cały swój potencjał organizacyjny, i sięgając po metody pozaprawne („wybory brzeskie”) rozstrzygnęła walkę na swoją korzyść. Od tego momentu obóz sanacyjny uzyskał bezwzględną przewagę w parlamencie i mógł przeforsować swe zamierzenia ustawodawcze. Przyjęte w latach 1932-33 ustawy (o zgromadzeniach, stowarzyszeniach, samorządzie terytorialnym i szkolnictwie) odzwierciedlały autorytarne nastawienie piłsudczyków, dążących do zwiększenia kontroli państwa nad życiem politycznym i społecznym. W tym okresie podjęto też z inicjatywy „grupy pułkowników” (przy ważnym udziale A. Skwarczyńskiego, B. Podoskiego i W. Rostworowskiego) próbę konkretyzacji ideologii sanacji. Wyrazem tego był projekt nowej konstytucji (Konstytucja kwietniowa), zawierającej kwintesencję zasad państwowych, solidarystycznej i antyegalitarnej filozofii politycznej piłsudczyków oraz ich przekonania o wyjątkowych zasługach i wynikających z tego wyjątkowych uprawnieniach własnego środowiska. Wprowadzona równocześnie nowa ordynacja wyborcza w praktyce odebrała partiom politycznym możliwość zgłaszania swoich kandydatów, powodując bojkot wyborów parlamentarnych 1935 i 1938 r. przez duży odsetek uprawnionych do głosowania.

Obóz sanacyjny dążył też do rozbudowania swych wpływów w ruchu związkowym (utworzenie 1931 r. Związku Związków Zawodowych), młodzieżowym (przy pomocy Związku Pomocy dla Państwa utworzenie Legionu Młodych, Związku Harcerstwa Polskiego), kombatanckim i innych.

Umacnianiu się rządów sanacji na płaszczyźnie polityczno-prawnej towarzyszył wewnętrzny rozkład obozu. Bezradność kolejnych gabinetów wobec kryzysu gospodarczego (1929-35) sprowokowała dyskusję na temat zasad polityki ekonomicznej, w której starły się m.in. racje zwolenników i przeciwników interwencjonizmu państwowego. Dyskusje te doprowadziły do wyraźnej polaryzacji w łonie BBWR. Spadek stopy życiowej i przypadki korupcji w elicie władzy przyniosły wzrost krytycyzmu mas legionowych wobec „grupy pułkowników”, oskarżanej o zdradę ideałów „rewolucji majowej”. Jednocześnie niektórzy członkowie tej grupy (m.in. A. Prystor) tracili w latach 1931-34 zaufanie Piłsudskiego, wskutek czego nie rozstrzygnął on jednoznacznie problemu następstwa na wypadek swego zgonu. Piłsudski odrzucił też niektóre koncepcje ustrojowe „pułkowników”, m.in. przygotowany przez W. Sławka projekt utworzenia tzw. Legionu Zasłużonych (była to próba sformalizowania zasad powoływania elity rządzącej przy zastosowaniu nieprecyzyjnego kryterium „zasług w pracy dla kraju”). Po śmierci Piłsudskiego (12 V 1935) doszło do walki o władzę, która doprowadziła do tzw. dekompozycji obozu sanacyjnego. Roszczenia „grupy pułkowników” (szczególnie ich przywódcy W. Sławka) do przejęcia schedy po Piłsudskim zostały zakwestionowane przez prezydenta Ignacego Mościckiego oraz Edwarda Rydza-Śmigłego, nowego Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych. Mościcki wykorzystał przeciwko Sławkowi (aktualnemu premierowi) niekorzystne dla sanacji wyniki wyborów parlamentarnych z IX 1935 r., zaniedbywanie przez rząd kwestii społeczno-gospodarczych oraz błędy taktyczne szefa gabinetu, zwłaszcza przedwczesne rozwiązanie BBWR (X 1935). Jesienią 1935 r. doszło do rozpadu „grupy pułkowników”, Sławek utracił znaczenie polityczne, Mościcki zaś powołał uległy sobie rząd M. Zyndrama-Kościałkowskiego. Następne miesiące wykazały jednak, iż ten taktyczny sukces Mościckiego nie ma mocnych podstaw. Prezydent nie zaprezentował przekonującego programu odbudowy organizacyjnej obozu, zaś popierany przezeń rząd okazał się jaskrawo nieudolny. Do ofensywy przystąpił natomiast Rydz-Śmigły, który zręcznie operując hasłami o potrzebie konsolidacji społeczeństwa wokół armii, skupił przy sobie znaczną część wspólnoty byłych legionistów i peowiaków, zmuszając Mościckiego do zawarcia na przełomie 1935 i 1936 porozumienia o podziale stref wpływów. W konsekwencji przewidziany Konstytucją kwietniową system prezydencki został zastąpiony rządami duumwiratu Mościcki-Śmigły, w ramach którego prezydent zagwarantował sobie wpływ na sprawy gospodarcze, natomiast Rydz-Śmigły (określony w okólniku premiera F. Sławoja-Składkowskiego z 13 VII 1936 drugą — po prezydencie — osobą w państwie) miał decydujący głos w kwestiach polityki wewnętrznej i obronnej. Układ ten spowodował dalszą dezintegrację obozu sanacyjnego, niespójność działania aparatu państwowego, a także wzrost wpływu wojska (generalicji) na życie polityczne kraju (szczególnie w zakresie postępowania wobec mniejszości narodowych). Na przełomie 1936 i 1937 Rydz-Śmigły rozpoczął tworzenie nowej organizacji politycznej, która miała wypełnić lukę po BBWR. W trakcie prac przygotowawczych nawiązano kontakty z niektórymi odłamami Narodowej Demokracji, wskutek czego do powołanego w III 1937 r. Obozu Zjednoczenia Narodowego (OZN) weszli reprezentanci grup rozłamowych ze Stronnictwa Narodowego (m.in. działacze Obozu Narodowo-Radykalnego „Falanga”). OZN eksponował rolę armii w życiu politycznym, głosił potrzebę jedności narodowej, krytykował inne partie polityczne (zarzucając im postawę destrukcyjną wobec państwa), lansował hasła wymierzone w mniejszości narodowe (postulował emigrację Żydów oraz polonizację Ukraińców i Białorusinów). Swą strukturą naśladował ruchy faszystowskie (paramilitarna forma organizacji, kult wodza itp.). W praktyce jego działalność była mało skuteczna i mniej ekstremalna niż głoszone slogany. Skupił on głównie uzależnionych od państwa urzędników aparatu administracyjnego — grupa ta pragnęła utrzymania swej uprzywilejowanej pozycji społeczno-ekonomicznej, obcy był jej natomiast duch nacjonalistycznego i społecznego radykalizmu. Realizowana przez Rydza-Śmigłego próba konsolidacji sanacji na płaszczyźnie umiarkowanego nacjonalizmu i totalitaryzmu wywołała zastrzeżenia części obozu. Do OZN nie weszła część starych piłsudczyków z dawnej „grupy pułkowników”, zarzucając Rydzowi-Śmigłemu porzucenie linii politycznej Piłsudskiego. Natomiast środowiska lewicującej inteligencji piłsudczykowskiej zaczęły tworzyć od jesieni 1937 r. tzw. kluby demokratyczne, przekształcone w 1938 r. w Stronnictwo Demokratyczne.

Spory wewnątrz-sanacyjne uległy wyciszeniu pod wpływem rosnącego od X 1938 r. zagrożenia zewnętrznego kraju. Wybuch II wojny światowej zakończył istnienie sanacji jako wpływowego obozu politycznego, choć niektórzy jej przedstawiciele brali aktywny udział w pracach emigracji i w krajowej konspiracji.

Od czasu przewrotu majowego w 1926 r. zaczęły powstawać podgrupy w obozie piłsudczykowskim.

W grupie Kazimierza Bartla dominowali technokraci i menadżerowie.

np.

> Gabriel Czechowicz (1876-1938), działacz polityczny, prawnik, znawca skarbowości. Od X 1926 do 1929 r. był ministrem skarbu. Dopuścił wówczas do przekroczeń budżetowych, asygnując bez zgody Sejmu 8 mln zł na kampanię wyborczą BBWR do sejmu i senatu. Na wniosek opozycji postawiony 1929 r. w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu, który nie wydał wyroku, odraczając go do załatwienia przez sejm zamknięć rachunkowych za rok 1927/28. Do ponownej rozprawy nie doszło, a nowo obrany (1930) Sejm zalegalizował przekroczenie budżetowe. W 1930 r. wystąpił z BBWR. Był współzałożycielem w 1934 r. Polskiej Partii Radykalnej, a od 1937 r. członkiem ZG Stronnictwa Pracy.

> Eugeniusz Kwiatkowski (1888 -1974) polityk, działacz gospodarczy, inżynier chemik. Podczas I wojny światowej był w Legionach Polskich. W latach 1923-26 był dyrektorem technicznej Państwowej Fabryki Związków Azotowych w Chorzowie. W latach 1926-30 minister przemysłu i handlu. Znacznie przyspieszył budowę portu w Gdyni i floty handlowej. Przyczynił się do rozwoju gospodarki morskiej. W latach 1931-32 dyrektor Państwowej Fabryki Związków Azotowych w Tarnowie-Mościcach, następnie do 1935 — Zjednoczonych Państwowych Fabryk Związków Azotowych. W latach 1928-30 i 1938-39 poseł na sejm. 1935-39 wicepremier i minister skarbu. Inicjator polityki aktywizacji gospodarki kraju, jego uprzemysłowienia. Rzecznik utrzymania równowagi budżetowej, obrońca stałości złotego. Wprowadził reglamentację i kontrolę obrotu dewizowego z zagranicą. Był współtwórcą Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP). W czasie II wojny światowej internowany w Rumunii, prowadził badania nad historią gospodarczą świata. W latach 1945-48 pełnomocnik rządu polskiego ds. odbudowy wybrzeża i przewodniczący Komisji Planu Rozbudowy Trójmiasta, następnie odsunięty od działalności gospodarczej i politycznej. 1947-52 poseł na Sejm Ustawodawczy.

Stronnicy Bartla uważali, że Polska potrzebuje silnej władzy wykonawczej, a w szczególności premiera (system kanclerski). Mieli przekonanie, że demokracja jest racjonalna i potrzebna, ale ma być koordynowana przez społeczeństwo oraz siły je reprezentujące. Uznali za potrzebę zdyscyplinowania ludzi funkcjonujących w systemie politycznym.

Z czasem grupa Bartla traciła na znaczeniu w życiu politycznym.

Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR) było ugrupowaniem politycznym istniejącym w latach 1928-35, które skupiało zwolenników rządów Józefa Piłsudskiego: konserwatystów, część prawicy, Partię Pracy, Związek Naprawy Rzeczypospolitej, grupy rozłamowe z PPS, NPR i ze stronnictw chłopskich. Z założenia BBWR miał być pluralistyczny na kwestie szczegółowe. Jej sympatycy uważali, że Polska będzie się umacniała jeśli politycy porzucą ideologię i będą budować zasady fundamentalne.

Z polecenia Piłsudskiego oddelegowanym do stworzenia tej partii został Walery Sławek. Miała to yć partia polityczna bez polityków.

Program BBWR zapowiadał wzmocnienie władzy wykonawczej i niezależność prezydenta od izb ustawodawczych.

Miała to być pewnego rodzaju szkoła, ucząca dorosłych ludzi zasad i wartości iż najwyższą wartością jest niepodległość Polski. Przeświadczenie, że najważniejszym warunkiem obrony tej niepodległości jest wcielenie szarego obywatela w strukturę państwa.

„podciągnięcie ku wyższym wartościom” - przekonywanie chłopów do ideologii państwowej.

W wyborach do sejmu 1930 r. uzyskał większość mandatów (55,6%) i utworzył najsilniejsze ugrupowanie polityczne w sejmie.

Czołowi działacze tej partii to: W. Sławek (prezes), J. Jędrzejewicz, A. Koc, B. Miedziński, J. Radziwiłł.

Najcenniejszą kadrą nauczycielską byli działacze samorządowi, lokalni ze sfery gospodarki i kultury. Poprzez swoją działalność szerzyli poglądy społeczeństwa obywatelskiego.

Po śmierci Józefa Piłsudskiego ugrupowanie został rozwiązane na skutek wewnętrznych tarć, tzw. dekompozycja obozu Piłsudczykowskiego.

Sławek - Legion Zasłużonych - jednak po 1935 r. jest marginalizowany.

Próbą kontynuacji BBWR był Obóz Zjednoczenia Narodowego (OZN).

Główne organy prasowe BBWR-u: „Głos Prawdy” i „Gazeta Polska” w Warszawie oraz „Polska Zachodnia” w Katowicach.

Walery Sławek 12 V 1938 r. popełnia samobójstwo - dokładnie 4 lata po śmierci Piłsudskiego.

W 1936 r. Edward Rydz Śmigły zostaje awansowany do stopnia Marszałka Polski.

W 1937 r. z jego inicjatywy powstaje Obóz Zjednoczenia Narodowego.

Ozon jak nazywano OZN działał w latach 1937-39. Był drugą po Bezpartyjnym Bloku Współpracy z Rządem próbą zjednoczenia zwolenników sanacji, z programem bardziej zachowawczym niż program BBWR (opierał się na jego prawicowych elementach i organizacjach społecznych uzależnionych od rządu).

Głosił hasła skupienia społeczeństwa wokół armii i Edwarda Rydza-Śmigłego oraz realizacji zasad ustrojowych sformułowanych w Konstytucji kwietniowej, zasadę wodzostwa, kult Józefa Piłsudskiego. Zwalczał idee socjalistyczne.

Głównym ideologiem Obozu był Adam Koc, a płk Bogusław Miedziński sięgał programowo do endecji. „Zdrowy nacjonalizm” - najpierw należy uświadomić chłopa, że jest Polakiem a następnie go edukować.

Idea narodowa skierowana była do wszystkich (także do Żydów i Ukraińców), aby zostać polskim nacjonalistom.

Nacjonalizm polityczny polegał na przywiązaniu do państwa Polskiego.

Dla części Piłsudczyków program Obozu był zdradą idei Komendanta. Dlatego większość Piłsudczyków nie zapisała się do Ozonu.

OZN miał strukturę opartą na wzorach organizacji totalitarnych.

Na jego czele stał sztab z szefem Obozu (płk A. Koc, od 1937 gen. B. Skwarczyński).

W 1937 r. działacze OZN wspólnie z Falangą zorganizowali Związek Młodej Polski, a 1942 Obóz Polski Walczącej.

Fundusz Obrony Narodowej (FON), utworzony został na mocy dekretu prezydenta RP z 9 IV 1936 r., przeznaczony na pokrycie wydatków wojskowych i wojskowy program inwestycyjny. Podlegał Ministerstwu Spraw Wojskowych. Gromadzony z darów instytucji i osób prywatnych, dotacji skarbu państwa, która 1937-40 miała wynieść 1 mld zł (znaczną część zamierzano uzyskać z pożyczki zaciągniętej 1936 przez rząd polski u rządu francuskiego) oraz ze sprzedaży wojskowych ruchomości i nieruchomości. Od V 1939 r. łączna kwota wpłat i darów rzeczowych na FON wynosiła 37,7 mln zł. W IX 1939 część FON została wywieziona za granicę. W czasie II wojny światowej kontynuowano zbiórkę darów głównie wśród Polonii amerykańskiej i kanadyjskiej. Po wojnie większość darów rzeczowych wróciła do kraju. Na mocy ustawy z 1949 r. FON został zniesiony. Złote dary FON (ok. 208 kg) przekazano 1947 r. w Londynie przedstawicielom władz krajowych i do III 1948 r. pozostawały w depozycie Ministerstwa Skarbu w Ekspozyturze Skarbu Emisyjnego w Warszawie. W XI 1951 ok. 122 kg przekazano do przetopu, pozostała część, będąca w dyspozycji Kancelarii Cywilnej Prezydenta (przewodniczącego Rady Państwa), została sprzedana za pośrednictwem Desy i Jubilera lub oddana nieodpłatnie Muzeum Narodowemu. Srebrne dary FON znajdują się obecnie na Zamku Królewskim w Warszawie.

W latach 30. występowała ogromna konkurencja w gospodarce (w szczególności w rzemiośle) pomiędzy Polakami a Żydami. Do momentu powstania Ozonu nie miało znaczenia to gdzie się kupuje dany towar (usługę) i jakiej narodowości był właściciel sklepu. „Kupuj u Polaka” - to hasło zostało przejęte od endecji przez Ozon, który bojkotował zakupy u nie-polaków.

Ozon wykazał bankructwo ideologii Piłsudskiego. Ozon wprowadził „pozytywny totalitaryzm”, ideologię polonizmu oraz chciał zlikwidować partie polityczne.

Podczas wojny obóz Piłsudczykowski rozpadł się. Po jej zakończeniu zostali uznani za winnych upadku II RP i września 1939 r. Komuniści likwidowali ich lub wtrącali do więzień gdzie umierali.

Ci którym udało się przeżyć wojnę i uciec przed represjami komunistów, wyemigrowali za granicę gdzie stworzyli Ruch Wolnościowy Wolność i Demokracja.

W latach 70. wystąpiły warunki do reaktywacji ruchu Piłsudczykowskiego. W 1979 r. Leszek Moczulski powołał opozycyjną, nielegalną Konfederację Polski Niepodległej. KPN była rozwinięciem ideologii Piłsudskiego.

Koncepcje polityczne KPN:

1. myśl ustrojowa

W wolnej Polsce ma być system prezydencki sprawowania władzy. Do chwili uchwalenia nowej konstytucji należy reaktywować Konstytucję Kwietniową. Nowa konstytucja nie miałby być aż tak radykalna jak ta z 1935 r.

2. koncepcja międzymorza

Należy zintegrować wszystkie wysiłki krajów satelickich ZSRR na zmianę systemu, a później ścisłą współpracę gospodarczą, polityczną i wojskową.

Moczulski zdawał sobie, że kraje Europy Środkowej i Wschodniej są zacofane względem krajów Europy Zachodniej. Postulował stworzenie organizacji regionalnej (polityczno-wojskowo-gospodarczej) zabezpieczając się wobec wpływów Rosji i Niemiec.

Nowy Plan Marshalla - podniesienie poziomu ekonomicznego w Europie Środkowej i Wschodniej.

Dziś ta koncepcja nie jest aktualna.

Myśl socjalistyczna

Początki ruchu socjalistycznego na ziemiach polskich sięgają lat 70. XIX w., gdy powstały pierwsze kółka i organizacje socjalistyczne w Królestwie Polskim. W 1879 r. opublikowano Program socjalistów polskich (tzw. program brukselski), głoszący konieczność zjednoczenia klasy robotniczej w celu rewolucyjnego obalenia kapitalizmu i utworzenia Europy proletariackiej. W 1882 powstała Międzynarodowa Socjalno-Rewolucyjna Partia Proletariat (Proletariat I), działająca głównie w Królestwie Polskim. Po rozbiciu I Proletariatu (1886) utworzono Socjalno-Rewolucyjną Partię Proletariat (Proletariat II). W 1889 r. przeciwnicy stosowania terroru indywidualnego w politycznej walce założyli Związek Robotników Polskich. W 1891r. powstało Zjednoczenie Robotnicze. Drugim ośrodkiem krystalizacji ruchu socjalistycznego były środowiska niepodległościowe na emigracji. W latach 1881-82 działało utworzone przez B. Limanowskiego Stowarzyszenie Socjalistyczne Lud Polski (Lud Polski), 1888-93 Gmina Narodowo-Socjalistyczna.

W Paryżu w dniach 17-23 XI 1892 r. odbył się zjazd przedstawicieli polskich organizacji socjalistycznych (m.in. E. Abramowski, S. Grabski, W. Jodko-Narkiewicz, Limanowski, S. Mendelson, F. Perl), na którym uchwalono powołanie Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) oraz Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich (ZZSP) i przyjęto szkic programu partii (tzw. program paryski) zawierający zasadę jednoczesnego prowadzenia walki o realizację programu socjalistycznego i odbudowę niepodległego państwa polskiego. W 1893 powstały pierwsze krajowe organizacje PPS, VI 1893 r. w Wilnie odbył się I kongres partii (jednym z działaczy J. Piłsudski).

W 1892 rozpoczęła działalność Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego (PPSD), a 1893 Polska Partia Socjalistyczna zaboru pruskiego. Obie przyjęły cele i założenia programu paryskiego. Część działaczy socjalistycznych (R. Luksemburg, J. Marchlewski) odrzuciła program paryski (zanegowano rolę haseł narodowych w walce klasy robotniczej o obalenie kapitalizmu) i utworzyła Socjaldemokratyczną Partię Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL). Zwalczała PPS uznając ją za partię instrumentalnie traktującą idee socjalistyczne. PPS i SDKPiL należały do II Międzynarodówki i na jej kongresy wysyłały odrębne delegacje. Przełomowe znaczenie dla polskiego ruchu socjalistycznego miała rewolucja 1905-07 na ziemiach polskich. Partie socjalistyczne w Królestwie Polskim podjęły jawne działania i agitację, tworzyły organizacje społeczne i związki zawodowe oraz prowadziły walkę zbrojną (Organizacja Bojowa Polskiej Partii Socjalistycznej). Przekształciły się z organizacji kadrowych w masowe ruchy polityczne. Większość socjalistów opowiadała się za koordynacją walki rewolucyjnej w Królestwie Polskim i rozstrzygnięciem kwestii narodowej po obaleniu caratu (SDKPiL, PPS „Proletariat”, tzw. młodzi w PPS). Odmienne stanowisko zajmowali tzw. starzy w PPS, dążący do oderwania Królestwa Polskiego od Rosji i przekształcenia rewolucji w powstanie narodowe. Konflikt doprowadził do podziału PPS na: Polską Partię Socjalistyczną-Lewica (młodzi), która w latach 1914-18 współpracowała, a w 1918 r. zjednoczyła się z SDKPiL, i Polską Partię Socjalistyczną-Frakcja Rewolucyjna (starzy), która 1909 powróciła do nazwy PPS i przez partie socjalistyczne w zaborze pruskim i austriackim została uznana za kontynuatorkę przedrozłamowej PPS. Po załamaniu rewolucji 1905-07 i utracie możliwości jawnego działania w Królestwie Polskim głównym celem PPS-Frakcji Rewolucyjnej było przygotowanie struktur militarnych na potrzeby przyszłej walki o niepodległość (Związek Walki Czynnej).

Na pocz. XX w. i w okresie I wojny świat. program socjalizmu polskiego, osadzony w polskiej tradycji romantycznej, niepodległościowej i demokratycznej, był atrakcyjny dla klasy robotniczej i innych grup społecznych (drobnomieszczaństwa, inteligencji, a nawet części deklasującego się ziemiaństwa polskiego). Podejmował zagadnienia wykraczające poza obszar wyznaczany przez tradycyjny cel socjalizmu — obronę interesów klasowych pracowników najemnych. Jego idee znalazły odbicie w bogatym dorobku teoretyków socjalistycznej myśli społecznej (Abramowskiego, K. Kelles-Krauza, L. Krzywickiego, Limanowskiego, Perla) i akceptacji elementów programu socjalistycznego przez opinię publiczną. Na przeł. XIX i XX w. na ziemiach pol. działały partie socjalistyczne Austrii i Niemiec oraz powstały partie socjalistyczne mniejszości narodowych: żydowskiej (1897 Bund), 1896, Ukraińska Partia Socjalno-Demokratyczna. Polskie partie socjalistyczne odegrały istotną rolę w odbudowie niepodległości państwa polskiego, współtworzyły: Naczelny Komitet Narodowy, Centralny Komitet Niepodległościowy, Konwent A i Polską Organizację Wojskową. W XI 1918 r. Pogotowie Bojowe PPS uczestniczyło w rozbrajaniu oddziałów zbrojnych okupantów. Działacze PPS uzyskali dominujący wpływ na powoływanie, program i skład personalny pierwszych rządów RP (I. Daszyński i J. Moraczewski byli premierami), a także tworzenie Rad Delegatów Robotniczych w Polsce. W IV 1919 r. PPS, PPSD i PPS zaboru pruskiego zjednoczyły się w PPS, uznającą za podstawową kwestię obronę niepodległości Polski. Poza PPS pozostały niewielkie grupy lewicy socjalistycznej podejmującej współpracę z partią komunistyczną (1919 PPS-Opozycja, 1921 PPS-Lewica, grupa S. Łańcuckiego, grupa górnośląska, Partia Niezależnych Socjalistów, 1924-37 Niezależna Socjalistyczna Partia Pracy, 1926 PPS-Lewica). Ugrupowania socjalistyczne utworzyły i obejmowały patronatem: związki zawodowe (Związek Stowarzyszeń Zawodowych), organizacje spółdzielcze (Związek Robotniczych Stowarzyszeń Spółdzielczych, Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa), organizacje kulturalno-oświatowe (Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego), młodzieżowe (Organizacja Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego, Czerwone Harcerstwo, Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego, Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej) i sportowe. W wielu z nich trwała rywalizacja o wpływy między socjalistami i komunistami. Ruch socjalistyczny dysponował własnymi czasopismami („Robotnik”, „Naprzód”, „Gazeta Robotnicza”, „Dziennik Ludowy”).

W II RP wzrosła liczba organizacji socjalistycznych, ale zmniejszył się zasięg ich społecznego oddziaływania. Ruch socjalistyczny przestał jednoczyć postępowe środowiska ze wszystkich warstw społecznych, stał się wyrazicielem grupowych interesów pracowników najemnych. Z ruchu odeszła większość środowisk inteligenckich, działacze niepodległościowi i zwolennicy Piłsudskiego (1928 Polska Partia Socjalistyczna dawna Frakcja Rewolucyjna). Ponowne zbliżenie inteligencji demokratycznej do socjalizmu nastąpiło w okresie narastania tendencji autorytarnych w obozie rządzącym. W życiu politycznym i społecznym II RP ruch socjalistyczny tworzył zasadniczą część lewicy. Jego najbliższym sojusznikiem było PSL „Wyzwolenie”. W pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości PPS wchodziła w skład obozu belwederskiego popierającego Piłsudskiego. Ruch socjalistyczny za głównego przeciwnika uznawał ruch narodowodemokratyczny i komunistyczny. W 1926 r. poparł przewrót majowy, od 1928 był w opozycji wobec obozu rządzącego. Na przełomie lat 20. i 30. inicjował powstanie Centrolewu. W następnych latach socjaliści za największe zagrożenie uznawali niebezpieczeństwo ewolucji obozu rządzącego w stronę faszyzmu. Skrzydło radykalne ruchu socjalistycznego opowiadało się za porozumieniem z KPP, pozostała część dążyła do nawiązania współpracy z SL i lewicowymi środowiskami obozu rządzącego. Istotną rolę w życiu politycznym Polski odgrywały partie socjalistyczne mniejszości narodowych: Ukraińska Partia Socjalistyczno-Radykalna, Ukraińskie Włościańsko-Robotnicze Zjednoczenie Socjalistyczne, Białoruska Partia Niezależnych Socjalistów, Białoruska Włościańsko-Robotnicza „Hromada”, Bund, Poalej-Syjon, Niemiecka Socjalistyczna Partia Pracy w Polsce oraz Niemiecka Partia Socjalno-Demokratyczna.

Podczas kampanii wrześniowej 1939 socjaliści uczestniczyli w obronie kraju (Robotnicza Brygada Obrony Warszawy). We IX 1939 władze PPS na czas wojny rozwiązały partię i powołały Ruch Mas Pracujących Miast i Wsi Wolność, Równość, Niepodległość (Polska Partia Socjalistyczna-Wolność, Równość, Niepodległość) z organizacją zbrojną pod nazwą Gwardia Ludowa WRN. Lewica ruchu socjalistycznego początkowo skupiała się wokół redakcji czasopism „Barykada Wolności”, „Gwardia”, 1941 utworzyła partię Polscy Socjaliści, 1943 przekształconą w Robotniczą Partię Polskich Socjalistów (RPPS). Na uchodźstwie we Francji, następnie W. Brytanii, działał Komitet Zagraniczny PPS reprezentujący ruch socjalistyczny w środowiskach uchodźstwa polskiego i we władzach RP na uchodźstwie. W kraju reprezentanci organizacji socjalistycznych wchodzili w skład organów państwa podziemnego (m.in. 1940 współtworzyli Polityczny Komitet Porozumiewawczy, 1944-45 K. Pużak był przewodniczącym RJN). Za cel nadrzędny uznawali walkę o odzyskanie niepodległości Rzeczypospolitej, wysuwali program radykalnych reform politycznych i społecznych w okresie powojennym. Od 1941r. w ruchu socjalistycznym zaostrzyły się konflikty związane z kwestią stosunków z ZSRR i ruchem komunistycznym; PPS-WRN i część członków RPPS odrzucała zawarcie układu polsko-sowieckiego oraz współpracę z PPR. Zawarcie układu poparła mniejszość lewicy ruchu socjalistycznego, a 1943-44 grupa działaczy RPPS opowiedziała się za współpracą z PPR, 1944 poparła utworzenie KRN i PKWN, IX 1944 proklamowała odbudowę PPS jako partii znajdującej się w sojuszu z komunistami. Odtworzono organizacje społeczne (TUR, Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa, OM TUR) i związki zawodowe. Po przystąpieniu do PPS grupy działaczy PPS-WRN nastąpił szybki rozwój organizacyjny ruchu socjalistycznego, połączony z dążeniem do odzyskania niezależności politycznej. W 1947 r. dążenia do emancypacji zostały złamane. W XII 1948 r. PPS połączono z PPR na warunkach komunistów. PPS-WRN nie otrzymała zgody władz państwowych na wznowienie legalnej działalności i pozostała w konspiracji. W latach 1946-47 wchodziła w skład Komitetu Porozumiewawczego Organizacji Polski Podziemnej, pod koniec lat 40. zakończyła działalność. Niezależne środowiska socjalistyczne istniały poza granicami kraju, m.in. Centralny Komitet PPS w Londynie. Od 1975 r., w okresie tworzenia opozycji demokratycznej w Polsce, kształtowały się grupy nawiązujące do tradycji polskiego ruchu socjalistycznego (część członków KOR, redakcja „Robotnika”). W 1987 r. została wznowiona w kraju działalność PPS. Do tradycji i dorobku ruchu socjalistycznego odwołują się: utworzona VI 1992 Unia Pracy oraz powołana I 1990 Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej.

Przed powstaniem PPS-u istniały kółka i małe partie socjalistyczne. Były one zalążkami tego ruchu. Początkowo rozwijał się w zaborze rosyjskim, a później także w pruskim i austro-węgierskim. Ni było wtedy zdecydowanego podziału na socjalistów (socjaldemokratów) i komunistów. Stało się to dopiero po 1917 r. po utworzeniu III Międzynarodówki. Ci co zostali przy socjalizmie uważali, że Lenin niszczy ideę socjalistyczną. W Polsce ten podział nastąpił już w latach 90. XIX w. Podział ten dotyczył innej kwestii - stosunku do niepodległości pomiędzy PPS a powstałą w 1893 r. SDKPiL.

Członkowie SDKPiL uważali, że odbudowa Polski nie ma sensu ponieważ rewolucja socjalistyczna ma objąć całą Europę. Nie istniała dla nich kwestia narodowa, ale tylko i wyłącznie jednego socjalistycznego państwa europejskiego. Czołowym ideologiem tej partii była, Polka żydowskiego pochodzenia, Róża Luksemburg. Uważała, że niektóre dawne obszary Rzeczypospolitej na stałe zrosły się z zaborcami i nie ma już możliwości aby te tereny uniezależniły się od nich.

Tezy polskiego ruchu socjalistycznego 1892 - 1918:

1. w miarę upływu czasu będzie rosła rola i znaczenie robotników w społeczeństwie - teza marksistowska,

W kolejnych latach PPS zyskiwał wielu zwolenników. Swoją siłę pokazali w 1905 r. gdy w całym kraju doszło fali strajków, manifestacji, np. trzydniowy strajk w Łodzi.

2. niepodległość Polski leży w interesie proletariatu - teza niezgodna z ideologią marksistowską

Tylko w niepodległej Polsce da się przeprowadzić takie reformy, które polepszą opiekę i prawa socjalne robotników.

Hasło to było czysto pragmatycznym sloganem. Piłsudski szukał takiej grupy społecznej, która najbardziej podatna jest na bunt. Chłopi mieli niską świadomość narodową. W dodatku byli rozproszeni, a szlachta przeprowadzała nieudane powstania narodowe. Wypadło na robotników.

3. Socjalizm będzie budowany w sposób ewolucyjny

Większość ideologów PPS-u uważało, że po odrodzeniu Polski zostanie uruchomiony długotrwały proces reform, np. nacjonalizacja niektórych gałęzi gospodarki.

4. Podstawowym, ostatecznym celem robotników jest uspołecznienie środków produkcji - teza zgodna z marksizmem

Cała wielka własność jest oparta na własności społecznej, a nie prywatnej. Największe zakłady są własnością pracowników, którzy w nich pracują.

W czasie I wojny światowej program PPS-u zasadniczo się nie zmienił. Popierano działania Piłsudskiego, mimo że ten już nie był jej członkiem.

Rząd Jędrzeja Moraczewskiego powstały w listopadzie 1918 r. zaczął wprowadzać koncepcje programowe PPS-u:

1. określenie ustroju Polski jako republiki,

2. ustanowił kilka przepisów prawnych, m.in.:

- 8-godzinny dzień pracy,

- w ordynacji wyborczej znalazły się prawa wyborcze dla kobiet,

- prawo do zasiłków chorobowych.

W kolejnych rządach socjaliści nie byli już obecni. W wyborach w 1922 r. poparcie dla PPS-u wyniosło ok. 10%. W okresie Międzywojnia PPS była partią opozycyjną. Zostało im tylko rozwijanie własnych postulatów programowych. Głównym działaczem i ideologiem partii w kwestiach prawno-ustrojowych był Mieczysław Niedziałkowski.

Niedziałkowski (1893-1940) był współzałożycielem (1910) i przywódcą Związku Młodzieży Postępowo-Niepodległej. Od 1914 r. był w PPS, 1916-19 członkiem Centralnego Komitetu Robotniczego, 1919-39 członkiem Rady Naczelnej i Centralnego Komitetu Wykonawczego, 1920-24 jego sekretarzem generalnym, 1924-31 wiceprzewodniczącym. W latach 1918-19 w Warszawskiej Radzie Delegatów Robotniczych. W latach 1927-39 redaktor naczelny „Robotnika”

1929-30 współtwórca Centrolewu. Od 1922 reprezentant PPS w II Międzynarodówce (od 1925 członek egzekutywy). W latach 1919-35 poseł na sejm, współautor projektu Konstytucji marcowej. W 1939 organizator Robotniczej Brygady Obrony Warszawy, członek kierownictwa SZP. Aresztowany, następnie rozstrzelany przez Niemców w Palmirach.

1. Proponował jednoizbowy parlament wybierany w pięcioprzymiotnikowych wyborach, na krótką, dwuletnią kadencję (wybory proporcjonalne, socjaliści uważali, że wybory większościowe nie są dobre dla demokracji).

Sądzili, że Senat w postaci proponowanej przez prawicę, będzie reprezentował interesy partyjne i nie ma potrzeby aby prace Sejmu były dublowane.

2. Proponował aby powstała Izba Prac, która miała być reprezentacją robotników. Izba Prac miałaby służyć Sejmowi opiniowaniem ustaw dotyczących robotników, np. urlopy, czas pracy. Ponadto miała mieć prawo do inicjatywy ustawodawczej w kwestiach społeczno-gospodarczych.

3. Proponował wprowadzenia referendum ustawodawczego - koncepcja budowy demokracji bezpośredniej.

4. Był przekonany, że wzmocnienie władzy wykonawczej jest niebezpieczne. Prezydent miał być wybierany przez Zgromadzenie Narodowe.

Rząd miał być całkowicie uzależniony od parlamentu, który w każdej chwili mógł odwołać konkretnego ministra lub cały gabinet.

Kwestia mniejszości narodowych -> problem ukraiński.

Socjaliści zajmowali proukraińskie stanowisko i uważali, że powinni uzyskać przywileje. Nie chcieli aby południowo-wschodnia część kraju oderwała się od Polski. Chcieli utworzenia autonomii dlatego regionu.

Byli przeciwko dyskryminacji Żydów. Wśród czołowych członków PPS-u było wiele Żydów więc nie byli za dyskryminacją samych siebie.

Nacjonalizacja hut, banków oraz środków komunikacji. Miał to być początek zmian własnościowych. Później miały być nacjonalizowane kolejne gałęzie gospodarki. Własność miała być w „rękach społecznych”.

Po nacjonalizacji, np. huty, jej pracownicy nie przejmowaliby całego zysku, ale tylko jego część, ponieważ odpowiednią kwotę musieliby przekazać państwu, które miało finansować opiekę socjalną.

Socjaliści byli przekonani o marnotrawstwie gospodarki kapitalistycznej.

Państwo powinno planować limity produkcji. W teorii miało to zlikwidować nadprodukcję, faktycznie (po II wojnie światowej) doprowadziło to do katastrofy gospodarczej. Było to utopijne, nieracjonalne myślenie o gospodarce.

Kwestia rolna/chłopska

W II RP występowały duże gospodarstwa rolne, należące do tzw. obszarników, oraz małe, które były własnością chłopów małorolnych. Była też grupa chłopów bezrolnych, którzy własnej ziemi nie mieli.

Socjaliści proponowali aby gospodarstwa ziemskie, powyżej określonego obszaru, zostały znacjonalizowane bez odszkodowania dla ich właścicieli. Znacjonalizowana przez państwo ziemia miała być przekazana powiatom i gminom, które miały nimi zarządzać. Rolnicy mieli tworzyć kooperatywy między sobą. Pomysły te jednak nie zostały zrealizowane.

Później pojawiły się pomysły przekazania tych ziem rolnikom małorolnym, którzy mieli tworzyć spółdzielnie rolnicze.

W latach 30. rozgorzał spór o dalszą działalność PPS-u. Stało się wiadomym, że dyktatura Piłsudskiego będzie istnieć nadal. Uważano, że dalsze stopniowe reformowanie systemu gospodarczego nie jest możliwe. Postulowano obalenie Piłsudskiego, wprowadzenie zmian w opiece i prawach socjalnych, a dopiero na końcu przeprowadzić nowe wybory.

Po wybuchu II wojny światowej PPS działało jako Wolność Równość Niepodległość, a właściwie Ruch Mas Pracujących Miast i Wsi — Wolność, Równość, Niepodległość. PPS-WRN została założona przez część działaczy socjalistycznych, po zawieszeniu działalności PPS na czas wojny. Było jednym z głównych stronnictw Polskiego Państwa Podziemnego. Główni działacze m.in. T. Arciszewski, K. Pużak, Z. Zaremba.

PPS-WRN wraz z działającym na uchodźstwie Komitetem Zagranicznym PPS (przewodniczący H. Lieberman, następnie J. Kwapiński i J. Stańczyk) tworzyły jedno z głównych Polskich stronnictw Politycznych w okresie II wojny światowej, jej reprezentanci wchodzili w skład: rządu RP na uchodźstwie (1944-47 T. Arciszewski był premierem), Delegatury Rządu RP na Kraj (m.in. zastępcą delegata był A. Pajdak), Politycznego Komitetu Porozumiewawczego, następnie Krajowej Reprezentacji Politycznej i RJN (przewodniczący Pużak). Przedstawiciele PPS-WRN również współtworzyli: Radę Pomocy Żydom (przewodniczący J. Grobelny, R. Jabłonowski) i Społeczny Komitet Antykomunistyczny (przewodniczący F. Białas). PPS-WRN kierowało Centralne Kierownictwo Ruchu (przewodniczący Arciszewski).

Inni działacze: A. Bień, J. Dzięgielewski, J. Cyrankiewicz, Z. Żuławski.

Początkowo PPS-WRN miała charakter kadrowy, stopniowo rozbudowywana, w 1944 r. razem z organizacjami zbrojnymi liczyła ok. 90 tys. członków, w tym 80% robotników. Podstawową komórką organizacyjną była tzw. piątka.

Najsilniejsze wpływy partia osiągnęła w Warszawie, Krakowie, Zagłębiu Dąbrowskim, Łodzi, Częstochowie, Piotrkowie Trybunalskim, Lublinie, Radomsku, Ostrowcu Świętokrzyskim. PPS-WRN powołała organizacje zbrojne: Gwardię Ludową WRN (1940 wcieloną do ZWZ z zachowaniem autonomii), Milicję Robotniczą Polskiej Partii Socjalistycznej-Wolność, Równość, Niepodległość, Socjalistyczne Oddziały Bezpieczeństwa (straż porządkowa), Straż Przemysłową oraz konspiracyjne związki zawodowe. PPS-WRN popierając zasadnicze cele wojenne Polski, sformułowane przez władze RP na uchodźstwie, odrzuciła politykę rządu wobec ZSRR (IX 1941-III 1943 zawiesiła uczestnictwo w Politycznym Komitecie Porozumiewawczym).

W 1941 sformułowała program na okres powojenny (program Polski Ludowej) — zapowiadała przeprowadzenie zasadniczych reform społecznych, m.in. wzmocnienie ustroju demokracji parlamentarnej, uspołecznienie dużego i średniego przemysłu, demokratyzację kultury i oświaty, oddzielenie Kościoła od państwa, równouprawnienie mniejszości narodowych z wyjątkiem niemieckiej, którą planowali wysiedlić z terytorium Polski.

Organy prasowe: „Informator”, „WRN”, „Robotnik w Walce”, „Robotnik”, „Wolność”, „Wieś i Miasto”, „Płomienie”, „Do szeregu”, „Kronika Okupacji Niemieckiej”, „Naprzód”.

W 1944 r. Armia Czerwona wkroczyła na ziemie polskie . Socjaliści zostali postawieni przed drugą dyktaturą - teraz komunistyczną. Stanęli przed wyborem: dołączyć czy nie do komunistów. Część z nich wstąpiła w szeregi komunistów i współpracowała z nimi. Ci co się nie zdecydowali na ten ruch uważali, że komuniści są zdrajcami Polski, przedstawicielami obcych imperialistycznych agentur.

W 1944-45 próby PPS-WRN podjęcia jawnej, legalnej działalności na terenach wyzwolonych spod okupacji niemieckiej i porozumienia z tzw. odrodzoną PPS zostały uniemożliwione przez działaczy związanych z PPR. W VII 1945 partia rozwiązała się. Część jej działaczy, po odmowie władz państwowych zalegalizowania Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej, utworzonej przez Żuławskiego, wstąpiła do PPS.

Ci co nie poszli na współpracę z komunistami byli represjonowani, aresztowani i zamordowani (proces WRN). W 1948 r. w procesie politycznym kilku działaczy (m.in. Pużaka) skazano na kary wieloletniego więzienia. Niektórym udało się zbiec i prowadzić działalność w konspiracji (Niezależna Polska Partia Socjalistyczna) lub na uchodźstwie (Związek Socjalistów Polskich, Centralny Komitet PPS w Londynie).

Ci działacze PPS-u, którzy poszli na współpracę z komunistami z PPR działali jeszcze przez cztery lata pod szyldem PPS. W 1948 r. nastąpił kongres „zjednoczeniowy” obu partii. Powstała wówczas PZPR.

PPR głosiła program nacjonalizacji całej gospodarki. Socjaliści aż tak daleko nie chcieli się posunąć i proponowali aby istniały trzy formy własności: państwowa, spółdzielcza i prywatna (drobny handel, usługi, produkcja). Komuniści odrzucili te propozycje. Spółdzielnie jednak istniały (tylko z nazwy), ale na innych zasadach niż chcieli tego działacze PPS. Część socjalistów ostrzegała, że całkowite upaństwowienie zagrozi powstaniem systemu totalitarnego lub kapitalizmu państwowego.

Od 1948 r., kiedy PPS została wchłonięta przez PPR, myśl socjalistyczna została zmarginalizowana. Pewne koncepcje podnosili tylko działacze emigracyjni.

W PZPR pewne kwestie również się pojawiały, jednak działaczy którzy je podnosili nazywano rewizjonistami i byli wyrzucani z partii jako wrogowie myśli marksistowskiej.

W latach 80. wśród opozycji demokratycznej zaczęła odradzać się myśl socjalistyczna.

W 1987 r. został reaktywowany PPS. Jej nowym przewodniczącym został działacz KOR-u Jan Józef Lipski.

Jan Józef Lipski (1926-91), polityk, krytyk i historyk literatury, publicysta. Był żołnierzem AK, uczestnikiem powstania warszawskiego. W latach 1956-57 członek redakcji „Po prostu”, 1957-59 prezes Klubu Krzywego Koła. W 1964 r. był współinicjatorem Listu 34. W 1976 r. był współzałożycielem KOR. Organizował pomoc prawną i finansową dla represjonowanych robotników z Radomia i Ursusa. W latach 1962-81 i 1986-88 Wielki Mistrz loży masońskiej Kopernik. W latach 1980-81 członek Zarządu Regionu Mazowsze NSZZ „Solidarność”, 1981-82 internowany i więziony. Od 1987 r. współorganizator PPS (przewodniczący Rady Naczelnej). Od 1989 r. senator.

Obecnie toczy się spór czy SLD jest partią lewicową czy „lewicą rządzącą”. Rządzi już drugi raz, ale nie przeprowadziła reform socjalistycznych (aborcja, opieka zdrowotna).

Ruch socjalistyczny wkracza obecnie w kwestie światopoglądowe, tj. feminizmu, mniejszości seksualnych. Coraz rzadziej odwołuje się do klasycznych idei ruchu robotniczego.

Ruch ludowy

Ruch ludowy na ziemiach polskich został zapoczątkowany pod koniec XIX w. w Galicji przez księdza Stanisława Stojałowskiego oraz Bolesława i Marię Wysłouchów. W 1895 r. w Rzeszowie powstało Stronnictwo Ludowe (od 1903 pod nazwą Polskie Stronnictwo Ludowe, PSL). W 1913 rozłam na Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast” i PSL-Lewica.

W Królestwie Polskim działał w latach 1904-07 Polski Związek Ludowy, 1907-15 ruch społeczno-polityczny („Zaranie”) i od 1912 r. Narodowy Związek Chłopski. W 1915 r. powstało PSL (od 1918 pod nazwą Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie”).

W zaborze pruskim 1896-1914 istniała Mazurska Partia Ludowa.

W okresie I wojny światowej stronnictwa chłopskie poparły Józefa Piłsudskiego, w 1918 r. PSL „Piast” współtworzyło Polską Komisję Likwidacyjną, a PSL „Wyzwolenie” — Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej.

W niepodległej Polsce główne partie chłopskie opowiedziały się za ustrojem demokratyczno-parlamentarnym oraz przeprowadzeniem reformy rolnej. Najsilniejsze było PSL „Piast” (Wincenty Witos trzykrotny premier). W wyniku podziałów powstały: w 1924 r. Związek Chłopski, w 1926 r.

Stronnictwo Chłopskie (SCh). W latach 1924-27 działała Niezależna Partia Chłopska związana z Komunistyczną Partią Polski. Większość stronnictw poparła przewrót majowy w 1926 r., następnie przeszła do opozycji, a w 1929 r. współtworzyła Centrolew. W 1931 r. PSL „Piast”, PSL „Wyzwolenie” i SCh zjednoczyły się w Stronnictwo Ludowe (SL), opozycyjne wobec sanacji.

Wśród młodzieży działały m.in. Centralny Związek Młodzieży Wiejskiej, Związek Młodzieży Wiejskiej Rzeczypospolitej Polskiej „Wici” (ZMW RP „Wici”).

Podczas II wojny światowej ruchem ludowym kierowało Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego, działało Stronnictwo Ludowe „Roch”. W 1940 r. powstała organizacja zbrojna Chłopska Straż, od 1941 pod nazwą Bataliony Chłopskie. Działacze SL wchodzili w skład władz państwowych w konspiracji i na emigracji (1943-44 premierem Stanisław Mikołajczyk).

W 1944 r. prokomunistyczni działacze weszli do Krajowej Rady Narodowej i Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, następnie utworzyli SL.

W 1945 większość działaczy wyszła z konspiracji i utworzyła Polskie Stronnictwo Ludowe, główną siłę polityczną opozycji antykomunistycznej, którą w 1947 r. rozbito terrorem. W 1949 nastąpiło tzw. odrodzone. PSL i SL zostały połączone w Zjednoczone Stronnictwo Ludowe (ZSL) i podporządkowane PZPR.

PSL kontynuowało działalność na emigracji. 1944-45 odbudowano ZMW RP „Wici”, 1948 r. współtworzyło Związek Młodzieży Polskiej. Po 1956 r. ZSL zyskało ograniczoną samodzielność - powstał ZMW.

Po 1980 r. następowały próby odbudowy niezależnego ruchu ludowego, które były hamowane przez kierownictwo ZSL

W 1981 r. powstał Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Rolników Indywidualnych „Solidarność” (zdelegalizowany w 1982 r., ponownie zarejestrowany w 1989 r.).

W 1989 r. ZSL podjęło współpracę z Solidarnością i przekształciło się w PSL „Odrodzenie”.

W 1989 r. powstało także PSL „Solidarność” (od 1992 pod nazwą Stronnictwo Ludowo-Chrześcijańskie), a od 1991 r. — PSL-Porozumienie Ludowe.

W 1989 r. działalność w kraju wznowiło PSL, które w 1990 r. połączyło się z PSL „Odrodzenie” w Polskie Stronnictwo Ludowe.

16

17

---