JĘZYK POLSKI
Temat: Słownictwo specjalistyczne, środowiskowe, regionalne.
Niektórymi wyrazami posługują się wszyscy Polacy, niezależnie od wykształcenia, zawodu, miejsca zamieszkania, wieku. Składają się one na słownictwo ogólne. Obok niego spotykamy słowa o zasięgu węższym, ograniczonym do jednego regionu czy grupy środowiskowej. Dawniej istniały znaczne różnice w mowie Polaków mieszkających w różnych częściach Polski. Dzisiaj obserwujemy stopniowe zacieranie się tych różnic. Zanikają dialekty i gwary, z języka warstw wykształconych giną wyrazy charakterystyczne dla poszczególnych regionów. Czarna jagoda (lub po prostu jagoda) wypiera małopolską borówkę, krakowski sagan ustąpił miejsca ogólnopolskiemu czajnikowi.
Na ujednolicanie się polszczyzny wywierają ogromny wpływ radio, telewizja, prasa i oczywiście szkoła. Towarzyszy temu zjawisku ekspansja pierwotnych regionalizmów warszawskich, jako przejaw naturalnego i oczywistego prymatu stolicy w życiu społecznym i kulturalnym. Rozpowszechniły się np. formacje z przyrostkiem -ak: kociak, chłopak, dzieciak, prosiak, cielak itd. kosztem form kocię, cielę, prosię.
Słownictwo środowiskowe tworzy się często po to, by język danej grupy uczynić niezrozumiałym dla osób spoza niej (np. gwara złodziejska), ale też z potrzeby nazwania zjawisk swoistych, z którymi stykają się tylko jej członkowie (języki zawodowe, język łowiecki itd.), wreszcie z chęci żartobliwego, zabawnego igrania słowami (np. żargon studencki oraz uczniowski). Jest ono z reguły silnie nacechowane ekspresywnie, zwłaszcza w odczuciu osób „niewtajemniczonych”. Łatwo przenikając do języka ogólnego, traci jednocześnie swój pierwotnie środowiskowy charakter. Rodzą się więc nowe, świeże określenia przedmiotów i zjawisk. Z żargonu sportowego przyjęto zwrot: iść za ciosem, wyrażenie: chwyt || cios poniżej pasa, wyrazy start, startować i wiele innych. Wszystkim, którzy byli lub są uczniami, znane są różne nazwy (niekiedy tradycyjne, przekazywane z pokolenia na pokolenie) oceny niedostatecznej, tzw. odpytywania, czynności związanych z uczeniem się, ucznia przesadnie pilnego, niekoleżeńskiego itd.
Na uwagę zasługuje warstwa słownictwa specjalnego, właściwego poszczególnym zawodom. Posługują się nim rzemieślnicy, lekarze, prawnicy, dziennikarze. Zawiera ono zarówno ścisłe, oficjalne terminy, jak i wyrazy tworzące codzienny żargon, czyli tzw. profesjonalizmy. Struktura tego słownictwa odznacza się dużą różnorodnością. Znajdują się tutaj utworzone metodami słowotwórczymi neologizmy, jak np. prowad-nica, wysięg-nik, wyrazy pospolite, którym zostało przydane nowe znaczenie, czyli neosemantyzmy, np. płaszcz - `osłona', kołnierz - `obudowa otworu', ramię, kleszcze, szczypce, żuraw, jednowyrazowe skróty wielowyrazowych terminów, jak np. scalak - `układ scalony', uproszczone nazwy oficjalne, np. imak - `imadło', wreszcie zapożyczenia, często o charakterze internacjonalizmów, jak np. monitor, kondensator, stymulator, generator, filtr. Wiele określeń cechuje się dosadnością i humorem. Słownictwo specjalne przenika do języka ogólnego, zwłaszcza mówionego, por. wrzeszczeć na cały regulator, mieć spóźniony zapłon, stanowisko diagnostyczne (np. w zakładzie samochodowym), nagłośnienie sprawy, problemu, nie zaskoczyć (nie zrozumieć, nie zareagować w porę). Nabiera ono też znaczenia przenośnego, np. komputer - to uczeń o tęgiej głowie, wodolot - uczeń ślizgający się po niezbyt dobrze przyswojonym materiale, uprawiający tzw. wodolejstwo, czujnik - `nos' itd.