24. Pokolenia i grupy literackie w perspektywie poetyki

Wyka K.: ,, Pokolenia literackie”

Rozdział I. ,, Rozwój problemu pokolenia”:

1. Rozwój poczucia pokoleń

- świadomość, że istnieją pokolenia młodych, które w sprzyjających okolicznościach szczególnie się ujawniają, jest czymś innym niż zrozumienie, że problem pokolenia stanowi zagadnienie naukowe

- pokolenie jako intuicyjna miara czasu historycznego i jako kategoria, w której młodzi ujmują swoją słuszność humanistyczną - to zjawiska wcześniejsze od wprowadzenia tego problemu do badań naukowych

- intuicyjne pojmowanie pokoleń sięga kultury greckiej i Starego Testamentu: pierwotne pojęcie pokolenia zmierza do utwierdzenia rodowej i historycznej ciągłości, np. Herodot dzielił stulecie na 3 pokolenia

- podstawą tego ujęcia jest ciągłość, a wraz z zanikiem kultury starożytnej podstawą staje się różność; XVII/ XVIII wiek - problem pokolenia jako świadomość różnic pomiędzy pokoleniami, które wywołują bunt synów przeciw ojcom

- Sturm und Drang - pierwszy wyraźny konflikt pokoleniowy (Schiller, Goethe), spór pokoleń

- dopiero XVIII wiek przynosi poczucie odrębności pokoleń - powody: większa emancypacja dzieci i młodzieży, wzrost znaczenia swobodnych związków duchowo- socjalnych, zanik jednolitego ideału piękna, wzrost znaczenia indywidualności

- romantyzm - pierwszy wielki prąd czyniący z pokolenia kategorię, w jakiej młodzi ujmują swoją słuszność duchową: ważna jest młodość, wiara we własne siły duchowe, wspólnota młodości stwarza poczucie pokolenia, związek między pokoleniem a przyjaźnią romantyczną - tworzy więzi nawet między ludźmi obcymi sobie, ale którzy mają podobne cele ( w romantyzmie brak badań naukowych tego problemu, ale mocno rozwinięta świadomość intuicyjna)

- rozkwit życia literackiego związany z rozwojem pokoleń - pozwala wytyczać nowe postulaty dla dalszego rozwoju twórczości

- od czasu romantyzmu wspólnota młodości mocno zaszczepia się w literaturze; ponowny wybuch tendencji romantycznych w modernizmie i symbolizmie wzmaga świadomość pokoleń

- pierwsi historycy literatury, jacy posłużyli się zasadą pokoleń są rówieśnikami modernistów: Friedrich Kummer i Antoni Potocki

- lata wojny - poczucie pokolenia wzrasta: pojęcie pokolenia od związku literackiego przechodzi do szerokiego związku społecznego (socjologiczne ujęcie pokolenia)

- czasy po modernizmie spospolitowały literacką wspólnotę młodości: przerost życia literackiego, nadmiar czasopism, fałszywie pojmowany indywidualizm - zbliżające się czasy sprawią być może, że zadaniem pokoleń będzie znów ciągłość, a nie różność

2. Pozytywistyczne pojmowanie pokoleń

- 3 etapy badań naukowych: pozytywistyczny, humanistyczny i socjologiczny

- ujęcie pozytywistyczne: wiązanie pokoleń z nieprzerwanym postępem i dążenie, by możliwie ściśle, w liczbie lat, ustalić czas trwania jednej generacji (Hume, Comte); ten etap ma wady, bo próbuje na podstawie biologicznego prawa o ograniczonym trwaniu życia ludzkiego ustalić występowanie pokoleń; ten model widoczny gł. we Francji

3. Humanistyczne poglądy Diltheya

- etap humanistyczny: Leopold Ranke i Wilhelm Dilthey

- wg Diltheya: każde pokolenie swój charakter duchowy zawdzięcza działaniu dwojakich czynników: najpierw jest to zbiór kulturalnych i duchowych form istniejących w czasie, kiedy pokolenie zaczyna się formować; gdy te formy zostaną przyswojone (lub odrzucone), działają na pokolenie społeczeństwo, polityka - to tworzy granice rozwojowe pokolenia

- mimo wspólnej podstawy, od jakiej rozpoczynali romantycy niemieccy, pokolenie nie stanowi zwartej całości - istnieją ośrodki o mniejszej i większej charakterystyczności dla pokolenia; jednak rówieśnicy z danego pokolenia chętnie korzystali ze swoich dorobków ( np. uzupełnianie się Novalisa i Schleiermachera)

- zgodność typu duchowego z tendencją znamienną dla pokolenia pozwala danemu typowi najmocniej się wybić i w oczach czyni go najważniejszym świadectwem tendencji rówieśników

- dynamika wew. pokolenia: skrzyżowanie chętne lub niechętne typu osobowości z rodzajem dążenia pokolenia

- definicja humanistyczna pokolenia: jest to określenie pewnego stosunku równoczesności jednostek; ta sama generacja = ci wszyscy, którzy obok siebie dorośli; ci, co w latach młodzieńczych doznawali tych samych wpływów, składają się razem na pokolenie (tak pojęta generacja tworzy ciaśniejszy krąg) - najbardziej precyzyjna definicja pokolenia

4. Pojęcie pokolenia w nowszych badaniach lit.

- F. Kummer (nie zna lub nie cytuje Diltheya): pokolenie - względna jedność wszystkich mniej więcej równowiecznych ludzi, którzy wyszli z podobnych zjawisk społ, gosp, polit., mają spokrewniony pogląd na świat, zanim pokolenie wystąpi jako zwarta całość, objawia się nie na polu publicznym, ale np. w kawiarniach, listach, mało znanych czasopismach, później pojawiają się przywódcy; spór pokoleń - młodzi widzą idee starszego pokolenia już w ostatniej fazie, stają się one podstawą buntu młodych; w walce pokoleń nie chodzi o słuszność, ale o zwycięstwo za wszelką cenę, uderzając w najsłabsze strony przeciwnika; po czasie sporu nadchodzi okres dojrzałości pokolenia, gdy siły pok. słabną, pojawiają się talenty naśladowcze (,,choroba powtórek”) i ustępuje miejsca pok. następnemu i cykl się powtarza

- Julius Peterson: ujęcie socjologiczne: pokolenie - skrzyżowanie typów duchowych z wychowaniem i tendencją epoki (rozwinięcie myśli Diltheya); możliwe 3 skrzyżowania: typ kierowniczy (przeżycia urabiające zbiegają się z tendencją duchową, która by nawet bez tych przeżyć górowała w jednostce) , typ wtórny (dopiero wpływy wychowawcze przeważają szalę i decydują o kierunkach osobowości, elementy duchowe w równowadze), typ uciśniony (wpływy zaprzeczają kierunkowi osobowości i jednostka staje w sprzeczności z rówieśnikami)

- E. Wechssler: zastąpił ,,pokolenie” pojęciem ,,krąg młodych”

5. Poglądy F. Mentrego

- istnieją 2 grupy urządzeń i funkcji społ. : instytutcje (prawne, pedagogiczne, ekonomiczne; wielkie i stałe ciała, tradycjonalistyczne) i serie (sztuki, nauki, filozofia; nowatorskie ugrupowania); serie są twórcze (dopuszczają większą indywidualność); mogą być serie postępowe i przemienne ( te mogą być podawane w wątpliwość)

- pokolenie wpisuje się w rozmaite serie i instytucje; nie rozpatrujemy objawów duchowych wśród np. pokolenia urzędników sądowych, ale ci urzędnicy wchodzą w serię jako np. czytelnicy

- dla niego pokolenie jest pewnym ośrodkiem duchowym; ale to nie pokolenie stwarza nowe style, tendencje, tylko je kształtuje; siły kształtujące prądów są wcześniejsze od kierunków, jakie nadadzą im pokolenia, lecz bez tych kierunków nie zapiszą się w rzeczywistości trwale

6. Biologiczny kierunek badań

- Wilhelm Pinder: skojarzył pojęcie pokolenia z epoką, stylem i wiekiem artysty na jednej płaszczyźnie czasu; epoka jako polifonia - składa się z kilku pokoleń

- kierunek biologiczny - według niego wpływy humanistyczne nie wyjaśniają, dlaczego u artystów obcych sobie pojawiają się te same znamiona stylu; wg niego bliskość urodzin determinuje późniejszy rozwój duchowy

- ale ta metoda bardziej słuszna w historii sztuki niż w literaturze

- to podejście oceniane raczej negatywnie

7. Socjologiczne pojęcie pokolenia

- K. Mannheimem: pok. jest grupą społ. O charakterze luźnym, wywołaną przez podobne położenie w czasie

- podstawa socjologiczna: położenie pokoleniowe- następnie buduje się związek pokoleniowy

- w obrębie związku pokoleniowego powstają jedności pokoleniowe

- nowy dostęp do dóbr kulturalnych - zderzenie kultury trwającej z młodością

- pokolenie egzystuje jako zjawisko formalno-socjologiczne, ale treści nabiera dopiero przez związanie z wartościami konkretne epoki

- każda dziedzina twórczości wytwarza zasady kształtujące, jakie trwają ponad pokoleniami; pokolenie swoje entelechie wbudowuje dopiero w te zasady

- Petersen: pojęcie przeżycia pokoleniowego - wielkie wstrząsy duchowe, które przypadając na lata młodości, stają się wspólnym dziedzictwem młodych, systemem bodźców, na jakie młodzi reagują żywiej, czyniąc z tych bodźców moment wyróżniający

- Grundel: opis skutków duchowych wojny (1914-18) na różnych rocznikach młodzieży

a) pok. młodzieży frontowej (rocznik 1895-99) poszli do okopów zanim wyrobili pogląd na świat, okrucieństwo wojny było ich pierwszym przeżyciem młodości; pok. klęski, wykolejone

b) pok. młodzieży wojennej (1900-06) trzon generacji, ma więcej przeżyć niż młodzież frontowa, młodzież ta wzrasta dziko, wychowuje się sama, tworzy później różne ideologie zrywające z ideologią ojców, bezsilną w latach wojennych

c) pok. powojenne (1907-1915) przeżywa kontrasty na mniejszą skalę, ale w miejsce zburzonych ideałów nie nadchodzą nowe wartości; ale względna stabilizacja po wojnie; te roczniki umacniają swą pozycje - powstaje narodowy socjalizm

- Józef Chałasiński: pokolenie jest kategorią ściśle socjologiczną, podkreśla pojęcie postaw społecznych, które tłumaczy zachowanie się młodych - pokolenie młodzieży jest dla niego grupą, która się wyodrębnia przez wspólną, podobną postawę wobec rzeczywistości i wspólny stosunek do starszego pokolenia

Rozdział II ,, Problematyka pokoleń literackich”

1. Wiek człowieka i czas historyczny

- głównym elementem konstytutywnym pokolenia jest swoiste przeżycie czasu

- istnieje faza wieku, kiedy czułość aparatu psychologicznego jest największa- to okres wg Sprangera zwany ,,wrastaniem młodzieńca w społeczeństwo” - ma osobowość na tyle uformowaną, by świadomie reagować, ale na tyle giętką, by mogła być urabiana

- w tej fazie zostaje stworzony stały układ odniesienia dla przeżyć późniejszych

- zagadnienie młodości i starzenia się - nie należy rozumieć tych terminów jako synonimów postępowości czy skostnienia

- współpracę wieku i czasu historycznego przeżywają wszyscy będący w danym wieku indywidualnym- powstają w ten sposób czasy zbiorowe (M. Scheler)

- problem pokolenia mieści się pomiędzy psychologią okresów życia ludzkiego a zbiorowym przeżywaniem historii

- czasy zbiorowe występują po sobie wraz z następstwem pokoleń; istnieją też w każdej epoce obok siebie - Pinder: ,,niejednoznaczność jednocześnie żyjących”

- dziejowość to obiektywnie zachodzące zmiany i ich wyraz w subiektywnej świadomości

- przeżycia minione mieszczą się w teraźniejszej formie duchowej, ukształtowały ją i przez to w niej istnieją (Heidegger)

- pierwszą i najstarszą podstawę pokolenia stanowi stosunek młodości do czasu historycznego, ujawniany w ramach grupowych; zagadnienie pokol. Jest więc zagadnieniem trwania młodości, podczas kiedy okoliczności uległy zmianie, starość duchowa i starość pokolenia to właściwie zachowana w swym pierwszym kształcie młodość

2. Pokolenie jako pierwotna grupa społeczna

- pok. jako grupa społ posiada dwojaki wygląd: pierwszy, pierwotniejszy genetycznie, zw. Z biegiem biologii ludzkiej, zależy od fazy wieku; pok. jako pierwotna grupa społ nie posiada żadnego wytyczonego celu jak np. rodzina, stowarzyszenie - występuje instynktowne poczucie łączności

- podobieństwa z pojęciem położenia klasowego w społeczeństwie: wyrasta z niezależnych od nas praw życia, z danym otoczeniem związani jesteśmy niezależnymi od nas węzłami życiowym

- najczęstszym objawem pierwotnego istnienia pokoleń są grupy rówieśników (znajdują się w stopniu przedhumanistycznym)- istnieją wspólne odczucia, powiązania, ale nie są one cechą specjalną

3. Formy pokoleń literackich

- literackie pokolenia - są niepowtarzalne

- pierwszą formą pok. liter. Jako grupy społ. Są koła rówieśników- grupy nieliczne,związane przyjaźnią, np. cyganeria warszawska, grupa Skamandra w pierwszej fazie; są to zalążki przyszłego rozszerzania nowych dążeń

- druga forma pokoleń literackich: te, które posiadają pismo - już liczy się nie tylko przyjaźń, ale są to grupy programowe, np. ,,Chimera”, ,,Głos”; są to grupy humanistyczne

- egzystencja pokoleń wcześniejszych od romantyków oparta wyłącznie na momentach pozbawionych pełnej świadomości

- trzecia forma pok. lit.: odmiana wewnętrzna pokolenia - np. w okresie Młodej Polski; kierunek wewnętrzny to coś więcej niż grupa programowa, coś mniej od pełnego pokolenia; powstają one, bo istnieją różne środowiska;

- czwarta forma pok. lit.: pokolenie pełne i świadome; zawiera grupy przyjacielskie i programowe, odmiany wew. pok. , łączy je w wielkie całości, np. I i II generacja romantyków, pokolenie Młodej Polski

- piąta forma pok. lit.: jako grupa hipotetyczna - bez grup programowych, bez świadomości lit., np. pokolenie stanisławowskie, pokolenie poetów polsko - łacińskich w okresie humanizmu

- pojęcie pokolenia nadrzędne wobec pojęcia grupy literackiej

4. Spór pokoleń rodzinnych

- wg Paula Haberlina: początek konfliktu bierze się z pierwotnej czci miłosnej dziecka, wywołującej w nim idealny obraz rodziców, później następuje wielkie rozczarowanie - dziecko nie dostrzega, że fałszywie idealizowało rodziców, tylko wydaje mu się, że rodzice zmienili się na niekorzyść; synowie przekonują się, że prawdy ojców nie wystarczają, pojawiają się wzajemne pretensje, powstaje ressentiment ( uraza, stały żal)

5. Spór pokoleń literackich

- początkiem każdej generacji jest naśladowanie lub nieświadome przyjęcie treści poprzedników; wtedy pojawia się zjawisko odpowiadające ,,wielkiemu rozczarowaniu” dzieci wobec rodziców - formy duchowe starszego pokolenia okazują się nieprzydatne w nowych warunkach, rodzi się bunt

- w sporze literackim atak wymierzony głównie przeciw słabeuszom i epigonom, bo oni najbardziej obnażają wszelkie braki

- wśród walczących pokoleń występuje też ressentiment - nie występuje w pokoleniu pełnym

- w każdej epoce występuje filisterstwo - bierna warstwa duchowa, nie identyfikuje się z żadnym prądem, nad filisterstwem można triumfować niewielkim kosztem

- w dawniejszych epokach występowało sumowanie zdobyczy, style posiadały prawdziwą ciągłość, obejmowały więcej niż jedno pokolenie; od romantyzmu - jedynym następstwem jest przeciwieństwo, traci na tym ciągłość

6. Świadomość pokolenia

- jeśli warunki postawią przed młodymi trudne zadania, wówczas poczucie świadomości pok, wzmagające niechęć do poprzedników, staje się najsilniejszą więźbą w rozproszonym środowisku młodych

- ośrodek krystalizacyjny- centralne miejsce w świadomości pokoleń, najczęściej jest to wielki wstrząs społeczny i ideowy

- przeżycie pokolenia - łączy całe pokolenie, to system bodźców duchowych, które pokolenie uważa za swoją wyróżniającą własność duchową

- każde pokolenie posiada swoją mniejszość, reagującą odmiennie, niż większość, ale zasadniczo sam rodzaj bodźców wyznacza rodzaj reakcji

- świadomość pok wyraża się w postaci programu; programy, które trafiły w świadomość pokol. To wystąpienia Mochnackiego Przybyszewskiego, a które nie - Norwida, Asnyka

- świadomość pokol. Najsilniej działa w początkach pokol., wtedy wyłaniają się grupy programowe

- wystarczy różnica paru lat w wieku ludzi przeżywających dany wstrząs, by reakcja duchowa uległa zmianom, np. pisarzy tj. Asnyk są naznaczeni przeżyciem powstania stycz., a pisarze parę lat młodsi byli w tym czasie zbyt młodzi, by świadomie reagować na to wydarzenie

7. Pokolenie a inne czynniki ewolucji literackiej

-okres - krótszy przeciąg czasu, widziany od strony wszystkich współżyjących w nim pokoleń i grup pokoleniowych, np. okres Młodej Polski składa się z ze zjawisk współistniejących i pokolenia górującego

- epoka - dłuższy czas, w którym kilka pokoleń zdążyło całkowicie wymrzeć lub wyczerpać swą działalność np. barok, romantyzm

- rzeczywistość duchowa każdego okresu jest tworem tektonicznym, znajdującym się w ciągłym ruchu- ciągle narastają nowe roczniki, pokolenia schodzą niżej, naciskają poprzedników, aż ich wykrusza śmierć

- liczba pokoleń składająca się na dany okres jest różna, np. kiedy formowała się Młoda Polska, to funkcjonowało jeszcze II pokolenie romantyków

- przekonanie ,,po was, a więc lepiej od was” nie zawsze się sprawdza, np. II gen. romantyków nie przewyższa wcześniejszych Trzech Wieszczów

- żadna epoka i osobowość nie powtarzają się , ale powtarzają się w sposób przemienny i rytmiczny pewne rodzaje struktur, np. po średniowieczu humanizm, po humanizmie bliższy średniowieczu barok, po baroku racjonalistyczne oświecenie, po ośw. Romantyzm widzący swego duchowego przodka w średniowieczu, po romant. Znów racjonalistyczny pozytywizm, po nim irracjonalny symbolizm

Głowiński M.: ,,Grupa literacka a model poezji” (przykład Skamandra)

1. Uwagi wstępne

- w obrębie socjologii życia literackiego wyróżnić można trzy zasadnicze dziedziny analizy:

a) socjologię instytucji literackich

b) socjologię świadomości literackiej

c) socjologię funkcjonowania dzieł literackich w danej epoce

- komunikacja literacka jest czynnikiem, który pozwala ujawnić związek między socjologią życia literackiego a socjologią dzieła lit

- rozpoznawalność dzieła lit - pewna umiejętność lektury, której konsekwencją jest wprowadzenie czytanego dzieła w obręb pewnych ukształtowanych stylów, a więc odkrycie w nim ogólnie obowiązujących w epoce wzorców

- grupa literacka- jeden z elementów kontaktu pomiędzy twórcami a publicznością literacką, współczynnik komunikacji lit

2. Dwa rodzaje grup literackich

- stowarzyszenie literackie: ugrupowanie literatów o charakterze zawodowym, ekonomicznym, towarzyskim, a także takie, które stawiają sobie inne zadania poza literackimi np. polityczne

- grupa literacka: zespół pisarzy, który stawia przed sobą wspólne cele literackie, dąży do realizowania wspólnych zamierzeń artystycznych i chce się przedstawić publiczności literackiej jako ugrupowanie, tworzy wspólny plan działania literackiego

- grupy sytuacyjne - kształtują się przede wszystkim ze względu na układ zjawisk w danej sytuacji literackiej, dla zarysowującej się dopiero grupy literackiej ważniejszy jest zespół zakazów od zespołu nakazów, to pozwala na wyodrębnienie się spośród ukształtowanych już tendencji ; wskazania programowe są dla spoistości grupy zjawiskiem dalszoplanowym (tym bardziej, że jak w przypadku Skamandra, brak programu stać się może świadomym założeniem)

- grupy programowe - miejsce zasadnicze zajmują dążenia programowe, centralną pozycję zajmuje zespół wskazań pozytywnych, mniej lub bardziej wyraźnie scharakteryzowana poetyka, uwikłania sytuacyjne mniej istotne

- dla grupy sytuacyjnej działalność literacka jest dziedziną nie wymagającą sproblematyzowania, zrozumienia samą przez się; kryteriami, które się przykłada do utworu lit jest talent czy poziom, a więc mierniki dowolne, nie dające się uzasadnić; np. Skamander

- dla grupy programowej: teoria stanowi czynnik równie ważny jak twórczość; teoria tworzy system wartości, na którego tle utwory lit członków grupy zdobywają swój właściwy sens; np. zespół skupiony w Krakowie wokół Tadeusza Peipera

3. Skamander - grupa sytuacyjna

- uformowana w momencie przełomu lit: odzyskanie niepodległości, kryzys młodopolskiego rozumienia literatury, zainteresowanie współczesną problematyką cywilizacyjną

- przełom literacki to dynamiczna sytuacja niewykrystalizowania - nowe programy mieszają się z tym, co odziedziczone po epoce wcześniejszej, mieszają się ze sobą

- Skamander nie powstał jako grupa rewolucyjna; przemiany dokonywały się poza nią; powstał jako grupa, której członkowie orientowali się w charakterze i kierunku tych wypadków i potrafili swą orientację wyzyskać dla zajęcia widocznej pozycji

- wszyscy członkowie tej grupy mieli już za sobą debiut, więc Skamander podsumowywał ich dotychczasowe sukcesy, istotniejsza była przeszłość niż przyszłość

- uformowanie Skamandra było odpowiedzią na potrzebę społeczną, było spontaniczną realizacją wołania o nową postawę poety, który przestaje być wieszczem, a zaczyna pisać nawet o błahych faktach dnia codziennego, Skamandryci wypełnili to puste miejsce

- z biegiem lat istotne elementy wiążące systematycznie malały zastępowane przez ,,taktykę literacką”

4. Model poezji

- wg Troczyński: poetykę Skamandra uważa się za właściwą ogólnie początkowi lat 20., jest więc ona charakterystyczna dla całego pokolenia literackiego, nie dla jednej grupy

- wg Zawodzińskiego: głosił przełomową rolę Skamandra dla dziejów polskiej poezji

- niejednolitość doświadczeń poetyckich: pozostałości poetyki młodopolskiej (impresjonistyczna kompozycja wiersza ,,Siódma jesień” Tuwima), parnasistowski ideał formy doskonałej (sonety Słonimskiego), estetyzm a la Wilde (wczesny Iwaszkiewicz), stylizacje romantyczne, publicystyczna retoryka, świadomy brutalizm (,,Wiosna” Tuwima), ekspresjonistyczność, futurystyczność ( ,,Słopiewnie” Tuwima) - te dążności przyjmowane były jako pewna całość, swoistością tej grupy jest synkretyzm, był to czynnik spajający grupę

- od wcześniejszego modernizmu różni Skamandra: codzienność tematyki, potoczność, wielkomiejskie realia, zainteresowanie światem współczesnym i osiągnięciami cywilizacyjnymi;

od późniejszej Awangardy: bezpośredni emocjonalizm, nawiązanie do dziedzictwa romantycznego, tradycyjna budowa wiersza, prostota i komunikatywność

- do poetyki skamandryckiej można zaliczać także utwory tych autorów, którzy członkami grupy nie byli, model poezji przekracza granice historycznego Skamandra, ukształtowany w świadomości literackiej model poezji skamandryckiej utracił wyrazistość historyczną, bardziej niż z poetyką konkretnej grupy kojarzy się z pewnym typem poetyki

- ukształtowanie modelu poezji stanowi sprawdzian skuteczności działania grupy; wzorzec skamandrycki staje się współczynnikiem komunikacji literackiej

- dla historyka lit grupa stanowi pewien konkret historyczny, model poezji - element komunikacji i narzędzie opisu, ukazuje obowiązujące w określonym czasie konwencje

---