MIKROEKONOMIA
Ekologia - nauka interdyscyplinarna, o środowisku naturalnym i prawach nim rządzących. Najczęściej termin ten oznacza ekologię człowieka, rozumianą jako naukę o wzajemnym oddziaływaniu środowiska przyrodniczego i populacji ludzkiej.
Obecnie znaczenie ekologii polega przede wszystkim na tworzeniu naukowego zaplecza dla działalności powstrzymującej degradację środowiska naturalnego lub też zmierzającej ku jej racjonalnemu wykorzystaniu.
Układ ekologiczny, na który składają się wszystkie populacje zamieszkujące określone środowisko powiązane ze sobą poprzez wymianę materii i energii, nazywa się ekosystemem. Ekologia zajmuje się badaniem ekosystemów.
Podstawowym założeniem ekologii jest teza o wzajemnym powiązaniu wszystkich układów w przyrodzie poprzez procesy wymiany materii i energii. Strukturę ekosystemu cechują dwie podstawowe zasady:
1.zasada jedności biocenozy i biotopu;
biocenoza - zespół populacji różnych gatunków zwierząt i roślin danego środowiska, podlegających jego czynnikom i powiązanym ze sobą pośrednio lub bezpośrednio zależnościami pokarmowymi oraz konkurencją biologiczną wewnątrz i międzygatunkową;
biotop - środowisko życia organizmów zwierzęcych i roślinnych odznaczających się swoistym składem czynników abiotycznych, tzn. czynników przyrody nieożywionej [skład chemiczny powietrza, wody, wilgotność itp.], odróżniających jeden biotop od drugiego;
2.zasada dynamicznej równowagi.
Produkcja pojmowana jako proces ciągły, obejmujący wytwarzanie i zużywanie produktu społecznego oraz tworzenie warunków umożliwiających jej powtórzenie, nazywa się reprodukcją społeczną. Obejmuje ona, poza fazą odtworzenia zużytych czynników wytwórczych oraz stosunków ekonomicznych, fazę produkcji i podziału wytworzonych dóbr oraz konsumpcję. Dwie spośród wymienionych faz procesu reprodukcji mają bezpośredni związek ze stanem środowiska naturalnego, prowadząc często do naruszenia jego równowagi, są to: produkcja oraz konsumpcja.
Produkcyjna działalność człowieka prowadzi do przyspieszenia zmian struktury ekologicznej biocenozy. Przy czym nowa struktura może okazać się niekorzystna a straty długookresowe mogą wielokrotnie przewyższać doraźne korzyści. Zmiany wywołane działalnością produkcyjną mogą też doprowadzić, np. do zmiany bagna w step itp..
Również konsumpcja, jej poziom i struktura mają ścisły związek ze stanem środowiska naturalnego. Problem ten należy rozpatrywać uwzględniając przede wszystkim dwa jego aspekty:
wyżywienie ludności w kontekście szybkiego przyrostu naturalnego,
odprowadzanie odpadów pokonsumpcyjnych do środowiska.
Zadaniem ekologii jest zatem opracowanie teoretycznych przesłanek umożliwiających przewidywanie niezamierzonych, ubocznych następstw gospodarczej działalności człowieka; uzyskanie wiedzy o mechanizmach samoregulacji wszystkich poziomów struktury przyrody, aby określić granice oddziaływania człowieka na przyrodę.
Ekonomia, zajmując się problemami wyboru w procesach gospodarowania, do niedawna całkowicie pomijała rolę środowiska naturalnego jako czynnika ograniczającego, to znaczy limitującego kierunki i tempo rozwoju gospodarczego. Zaczęło się to zmieniać pod koniec lat 60.
Uwzględniając aktualny stan wiedzy, można wyodrębnić trzy zasadnicze kierunki myślenia związane z teorią zasobów naturalnych:
zasoby naturalne są skończone [teoria statyczna],
zasoby naturalne są nieskończone i nieograniczone,
zasoby naturalne są nieskończone, lecz ograniczone [teoria dynamiczna].
Określenie wielkości zasobów jest bardzo trudne. Zwłaszcza dotyczy to zasobów odnawialnych, to znaczy mierzonych za pomocą czasu. Do zasobów odnawialnych zaliczamy przede wszystkim zasoby świata roślinnego i zwierzęcego, umożliwiające produkcję żywności, oraz zasoby energii odnawialnej [wody, wiatru, energii słonecznej i energii geotermicznej]. Zasobami nieodnawialnymi są wszystkie gospodarczo eksploatowane zasoby mineralne.
Możliwość dalszego rozporządzania zasobami zależy i będzie zależeć przede wszystkim od:
-tempa ich eksploatacji, które z kolei zależy od wzorców konsumpcji powielanych w skali świata oraz stopy wzrostu gospodarczego,
-wyników badań naukowych i postępu technicznego w zakresie nowych procesów produkcyjnych, wynajdowania substytutów oraz metod wykrywania rezerw.
Naturalne środowisko nie tylko dostarcza surowców i energii dla gospodarki, ale również jest składnicą odpadów.
Przyroda może zaabsorbować wiele produktów odpadowych ludzkiej działalności i przetworzyć je w substancje nadające się do użytku lub przynajmniej dla innych form życia. Zdolność absorpcji środowiska jest ograniczona i wypuszczenie zbyt dużej ilości odpadów rodzi problemy zanieczyszczenia środowiska.
Zanieczyszczenie środowiska i koszty społeczne były długo pomijane albo tez znajdowały się na peryferiach teorii ekonomii. Koszty społeczne należą do najbardziej kłopotliwych elementów rzeczywistości gospodarczej. do ich analizy teoria ekonomii od czasu klasyków stosuje pojecie równowagi jako mechanizmu w dużej mierze samoregulującego się i zdolnego do harmonizowania decyzji makroekonomicznych w spójną racjonalną całość.
Dotychczas preferowane kierunki i metody rozwoju gospodarczego prowadzą do zakłóceń środowiska naturalnego i wzrostu kosztów społecznych. Z kolei zakłócenia środowiska należy traktować jako przykłady sytuacji, w której zawodzi rynek.
Sam termin „koszty społeczne” jest różnie interpretowany przez zajmujących się ochroną środowiska. Najwłaściwsze wydaje się sformułowanie W. Kappa. Jego zdaniem koszty społeczne dotyczą różnorodnych elementów kosztów. Obejmuje wszystkie bezpośrednie i pośrednie straty poniesione przez osoby trzecie lub całe społeczeństwo w rezultacie działalności ekonomicznej poszczególnych producentów. Straty społeczne mogą wyrażać się w uszczerbku na zdrowiu ludzi, w zniszczeniach lub zmniejszeniu wartości majątku i przedwczesnym wyczerpaniu bogactw naturalnych, mogą tez przejawiać się w naruszeniu wartości mniej uchwytnych. Cześć kosztów społecznych daje odczuć natychmiast, inne negatywne następstwa produkcji pozostają przez długi czas ukryte.
Koszty społeczne noszą nazwę we współczesnej ekonomii kosztów zewnętrznych.
Koszty zewnętrzne to szkodliwe efekty zewnętrzne procesów produkcyjnych. Są to koszty ponoszone przez ludzi nie uczestniczących bezpośrednio w produkcji, konsumpcji lub wymianie danego dobra; są to wiec niekorzystne skutki działalności gospodarczej, odczuwane przez osoby trzecie.
<RYSUNEK I>
Krzywa popytu D prezentuje właścicieli samochodów na benzynę, który zależy od ich zapotrzebowania na użytkowanie samochodów; S1 prezentuje koszty ponoszone przez rafinerie przy produkcji benzyny. W warunkach wolnej konkurencji cena równowagi wyniesie P1, a równoważąca wielkość popytu i podaży wyniesie Q1. samochody jeżdżąc zanieczyszczają atmosferę i powodują niewygodę innych osób lub nawet ich chorobę. Koszty te wykorzystania benzyny są tak samo realne jak place pracowników rafinerii i koszt zakupu surowej ropy, a nie są one ponoszone ani przez właścicieli rafinerii, ani przez kierowców, a w związku a tym nie są uwzględniane na krzywej S1. Gdyby były uwzględnione, krzywa podaży przesunęłaby się do S2, a cena równowagi i ilość równoważąca popyt z podażą wyniosłaby odpowiednio P2 i Q2. Oznaczałoby to, że konsumenci benzyny musieliby płacić wyższą cenę i ograniczyć wielkość zużycia tego produktu.
Jeżeli producenci i konsumenci nie płacą za koszty zanieczyszczenia środowiska, będą zużywać o Q1 - Q2 benzyny za dużo; i w tym sensie zasoby zostały niewłaściwie alokowane. Dobrobyt społeczny zwiększyłyby się, gdyby zużywano mniej benzyny. Wielkość zużycia można skorygować za pomocą podatku od benzyny, równego pionowej odległości miedzy S1 a S2. gdyby producenci mieli płacić taki podatek, krzywa podaży przesunęłaby się w położenie S2, cena wzrosłaby, a konsumenci zmniejszyliby zużycie benzyny.
Określenie „koszty zewnętrzne” wydaje się bardziej precyzyjne i zrozumiałe. Można uznać, że koszty te ulegają internalizacji, jeśli w końcu obciążają sprawcę. Postulat internalizacji kosztów zewnętrznych za pomocą opodatkowania pochodzi od angielskiego ekonomisty z Cambridge A.C. Pigou. Chciał on w ten sposób usunąć nieefektywność alokacji powodowanej przez niekontrolowany dostęp do pewnych dóbr i usług. Opłata korekcyjna, zwana obecnie podatkiem Pigou, powinna obciążać sferę szkodzącą w wysokości równej powodowanym szkodom.
W procesie gospodarowania, poza efektami ujemnymi, powstają dodatnie efekty zewnętrzne. Określa się je mianem korzyści zewnętrznych. Są to korzyści uzyskiwane przez ludzi nie zaangażowanych bezpośrednio w produkcje, konsumpcje lub wymianę dóbr i usług. Dobrymi przykładami korzyści zewnętrznych są m.in. pozytywne efekty działalności przedsiębiorstw ochrony środowiska naturalnego [oczyszczalnie ścieków, ochrona gleby, powietrza, monitoring], a także efekty systemu ochrony zdrowia, nauki i oświaty, czy działalność przedsiębiorstw komunalnych.
<RYSUNEK II>
Prosta krańcowej szkody społecznej o dodatnim nachyleniu obrazuje przyrost szkód w wyniku zanieczyszczenia środowiska [np. przez hutę]; natomiast prosta krańcowej szkody prywatnej to szkoda odczuwana przez hutę.
Krzywa krańcowa kosztu Kk likwidacji zanieczyszczeń o ujemnym nachyleniu [ZR] mierzy koszt, który będzie musiała ponieść huta, przy dowolnym poziomie zanieczyszczeń, zmniejszając zanieczyszczenie o 1 tonę. Przy dużym zanieczyszczeniu redukcja jest tańsza niż przy małym. W warunkach pełnego leseferyzmu produkcja zanieczyszczeń ustaliłaby się w punkcie P. W tym punkcie krańcowa szkoda społeczna jest wielokrotnie [czterokrotnie] wyższa od szkody prywatnej. Efektywny byłby punkt E, dla którego szkoda społeczna równa się krańcowym kosztom jej likwidacji.
Rząd dążąc do ochrony środowiska naturalnego , ustala normy dopuszczalnych zanieczyszczeń. Przykładowo, rząd ustala pułap zanieczyszczeń na 100 ton. Przy wysokiej karze za przekroczenie normy prosta krańcowej szkody prywatnej przekształci się w linie łamaną OBEC i firma produkująca zanieczyszczenia wybierze punkt E. Przy niskiej karze „truciciel” [produkujący zanieczyszczenia] wybierze punkt P.
Wysokość podatku od jednostki zanieczyszczenia może się równać pionowej odległości [BE] miedzy krzywą krańcowej szkody społecznej [S] i krzywą szkody prywatnej. Dodając do krańcowej szkody prywatnej wielkość podatku otrzymuje się linie krańcowej szkody społecznej, dlatego ostatecznie utrzyma się wynik efektywny E.
PAŃSTWO JAKO PODMIOT GOSPODARCZY
Państwo jest właścicielem wielu ważnych , kluczowych gałęzi i udziałowcem we własności kapitału bankowego i przemysłowego, systemu łączności, transportu, systemu energetycznego, przemysłu górniczo-wydobywczego , hutniczego i gospodarki komunalnej.
Przedsiębiorstwa państwowe, choć ich liczba w poszczególnych krajach jest różna, uczestniczyły w latach osiemdziesiątych w wydatkach od kilkunastu do kilkudziesięciu procent wartości PKB. Są to przede wszystkim przedsiębiorstwa użyteczności publicznej, organizowane na wzór firm prywatnych, a niektóre z nich mają charakter spółek zajmujących się wytwarzaniem dóbr i usług.
W Szwecji, Francji oraz innych rozwiniętych krajach Europy Zachodniej rola państwa w gospodarcze jest znacznie większa niż w USA. Znajdowało to wyraz m. in. W większym budżecie centralnym, dużym sektorze państwowym, zwłaszcza w przemyśle, w większej kontroli systemu pieniężnego i kredytowego. Wpływy państwa są przy tym wykorzystywane przede wszystkim do realizacji celów ustalonych przez politykę narodową. Wydatki państwowe we Francji i pozostałych najwyżej rozwiniętych krajach Europy Zachodniej [Belgia, Holandia, RFN, Wielka Brytania] sięgały w omawianym okresie do ponad 40%, a w niektórych krajach [Szwecja] przekroczyły 50%. Oszczędności i inwestycje państwowe w tej grupie krajów były również wyższe niż w Stanach Zjednoczonych i wynosiły od 10-20% PKB.
Sektor publiczny wywiera wpływ na cały system funkcjonowania gospodarki narodowej. Znajduje to różne formy wyrazy, np. we Francji w sektorze publicznym zatrudnionych było ok. 30% pracujących w gospodarce narodowej ogółem; ponad 60% pracowników naukowych i technicznych w dziedzinie badań i rozwoju pracowało w jednostkach i uczestniczyło w przedsięwzięciach finansowanych przez państwo. W przedsiębiorstwach państwowych Szwecji na początku lat osiemdziesiątych pracowało 32% ogółu zatrudnionych.
W krajach demokracji zachodnich istotną rolę odgrywa własność komunalna i samorządowa gmin m. in. zasób domów mieszkalnych, urządzeń kulturalnych, środków transportu miejskiego, urządzeń kanalizacyjno-wodociągowych, terenów zieleni. Należy jednak, że w krajach realizujących zasadę „państwa dobrobytu”, np. w krajach skandynawskich, występuje pragmatyczne podejście do roli rynku oraz ingerencji państwa w sprawy gospodarcze. Oznacza to, że wybór zostaje podjęty po dokonaniu uprzednio oceny efektywności proponowanego i funkcjonującego rozwiązania.
Kierunek zmian funkcjonowania naszej gospodarki został w 1989 roku określony jako dążenie do ustanowienia w Polsce społecznej gospodarki rynkowej. Gospodarka ta została ukształtowana w RFN i opiera się na dwóch zasadach:
-Dynamika gospodarki kształtuje się na rynku, który musi mieć możliwe największą swobodę w kształtowaniu cen i płac;
-Rynek i jego prawa nie mogą być jedynym wyznacznikiem życia społecznego, koniecznie jest znalezienie form korygowania nierówności, gwarantem wyrównywania nierówności jest państwo rozumiane jako socjalne.
A oto główne cechy społecznej gospodarki rynkowej w Niemczech:
1.Istnieje państwowa kontrola konkurencji, która ma wyeliminować samodestrukcyjne tendencje nieograniczonej konkurencji. Chodzi między innymi o ograniczenie bankructwa oraz nadmiernej kartelizacji gospodarki.
2.Obowiązują określone zasady polityki stabilizacyjnej, a bank centralny ma znaczny stopień autonomii czyli niezależności od rządu. Zasady te od 1964 roku są określone ustawą o stabilizacji i wzroście gospodarczym. Chodzi o to, aby podejmując decyzje ekonomiczne i finansowe rząd brał pod uwagę wymagania dobalnej równowagi gospodarczej. Polityka monetarna znajduję się w gestii autonomicznego Niemieckiego Banku Federalnego. Bank przeciwdziała wszelkim działaniom rządu, mogącym doprowadzić do deprecjacji pieniądza poniżej pewnej granicy.
3.W zakresie kształtowania systemów płacowych obowiązują układy zbiorowe. Gospodarka RFN jest oczywiście oparta na zasadzie wolnej konkurencji na wszystkich rynkach. Jednakże nie dotyczy to w pełni rynku pracy. Od 1949 roku obowiązuje w RFN ustawa o układach zbiorowych. W ustawie tej uznaje się zrzeszenia pracodawców i związki zawodowe za instytucje autonomiczne oraz kompetentne w zakresie regulacji warunków pracy i płacy. Jest to ważny element systemu bezpieczeństwa socjalnego. Istotnym ogniwem tego systemu są również ubezpieczenia społeczne, które składają się z czterech głównych segmentów: ubezpieczeń emerytalnych, ubezpieczeń od wypadków, ubezpieczeń na wypadek choroby oraz ubezpieczeń bezrobotnych.
4.Społeczną gospodarkę rynkową w RFN charakteryzuje współdecydowanie pracowników o sprawach przedsiębiorstwa. Udział robotników w podejmowaniu decyzji dotyczących ich miejsca pracy jest jednym z podstawowych , choć wciąż kontrowersyjnych, elementów zachodnioniemieckiego ładu gospodarczego. W 1990 roku na 23 miliony zatrudnionych w RFN 20 milionów pracowało w przedsiębiorstwach, w których obowiązywała zasada współdecydowania [tzn. we wszystkich przedsiębiorstwach zatrudniających ponad 5 pracowników].
Do najczęściej stosowanych form ingerencji państwa w sprawy gospodarcze, poza już wymienionymi, we współczesnych rozwiniętych państwach o gospodarce rynkowej zalicza się metody przedstawione poniżej:
-Dotacje do nierentownych gałęzi gospodarki narodowej [np. do górnictwa, rolnictwa, budownictwa mieszkaniowego].
-Ustalanie minimalnych cen na artykuły rolne, aby zapewnić opłacalność własnej produkcji rolnej również gospodarstwom mniej efektywnym.
-Polityka dotycząca pieniądza i stopy procentowej. W zakresie polityki pieniężnej, zgodnie z koncepcjami monetarystów [neoliberałów] przyrost ilości pieniądza w obiegu nie może być większy od stopy przyrostu dochodu narodowego. Polityka stopy procentowej opiera się na założeniu, że podwyższenie stopy procentowej hamuje ekspansje gospodarczą, a jej obniżenie w momentach stagnacji ożywia koniunkturę.
- Polityka podatkowa. Podstawową funkcją podatków jest funkcja fiskalna, czyli zapewnienie budżetowi państwa odpowiednich dochodów. Podatki umożliwiają jednak również realizację interwencjonizmu państwowego. Przez podatki państwo wpływa na strukturę gospodarki, na tempo i kierunki poszczególnych gałęzi i branż, na lokalizację inwestycji, na ograniczenie konsumpcji i akumulacji.
-Finansowanie z budżetu centralnego badań naukowych oraz stymulowanie wdrażania wynalazków do praktyki produkcyjnej np. przez system ulg podatkowych, dotacji lub szkolenia kadr.
-Polityka robót publicznych. W celu poprawy koniunktury państwo podejmuje działalność inwestycyjną. Inwestycje państwowe nie powinny jednak konkurować z podażą prywatnych firm, co groziłoby dalszym zakłóceniem równowagi na rynku. Powinny to być przede wszystkim inwestycje o charakterze nieprodukcyjnym [roboty wodno-kanalizacyjne, regulacja rzek, budownictwo mieszkaniowe itp.]
Podsumowując problematykę ekonomicznej roli państwa we współczesnej gospodarce rynkowej można stwierdzić, że pełni ono następujące funkcje:
-Funkcja alokacyjna - obejmuje te działania państwa, których celem jest stworzenie przesłanek i warunków rozwoju gospodarczego przez rozbudowę infrastruktury ekonomicznej i społecznej, politykę strukturalną oraz politykę prewencyjną w zakresie ochrony środowiska naturalnego.
-Funkcja dystrybucyjna - obejmuje działania w sferze zabezpieczenia społecznego oraz inne [np. w dziedzinie opodatkowania dochodów] , mające na celu zmniejszenie nierówności wynikających z działania czynników rynkowych w zakresie majątkowym i dochodowym.
-Funkcja stabilizacyjna - obejmuje działania mające ograniczać lub eliminować niesprawności mechanizmu rynkowego w zakresie finansowo-walutowym oraz zatrudnienia, czyli ogólnej równowagi rynkowej.
W okresie transformacji systemowej państwo musi poza tym zapewnić przesłanki restrukturyzacji własnościowej, organizacyjnej i systemu funkcjonowania gospodarki narodowej. Powinno więc tworzyć m.in. warunki rozwoju własności prywatnej, poszczególnych rynków, giełd, systemu bankowego.
Rynek pracy
Gospodarowanie zasobami siły roboczej polega na przygotowaniu do pracy, wykonywaniu jej ( czego rezultatem są dobra i usługi ), użytkowaniu oraz zużyciu uzyskiwanych z pracy efektów. Rozstrzyga się to obecnie na płaszczyźnie: człowiek - praca - życie rodzinne i zależy od wzajemnych relacji:
-siły roboczej i środków oraz przedmiotów pracy ( w tym również przyrody )funkcjonujących w określonych stosunkach społecznych, co określa skuteczność procesu produkcji oraz decyduje o stanie środowiska materialnego tworzonego przez ludzi i o stanie środowiska naturalnego;
-siły roboczej i całego społeczeństwa, co wyznacza proporcje między tą częścią społeczeństwa, która pracuje i tą, która jest utrzymywana;
-siły roboczej zatrudnionej i partycypującej w wartości nowo wytworzonej w formie płac i innych dochodów z pracy i pozostałej, ludności użytkującej i zużywającej dobra i usługi, co określa proporcje podziału efektów pracy na potrzeby bieżące i przyszłe oraz wyznacza z jednej strony warunki odnowy i rozwoju ludności, z drugiej zaś - warunki odnowy i rozwoju gospodarki.
W zakresie gospodarowania siłą roboczą wchodzą cztery procesy, które krótko omówimy:
-proces odnowy siły roboczej rozumiany jako co najmniej utrzymanie stałej liczby ludzi mających zdolność wykonywania pracy i określony poziom wiedzy oraz strukturę kwalifikacji, co z kolei wymaga zastępowania tych, którzy ubywają z tej zbiorowości;
-proces przyrostu siły roboczej, który wyraża zwiększenie ilości i poprawę jakości zasobów pracy;
-proces alokacji siły roboczej z punktu widzenia rozmiarów i struktury efektywnego popytu ujawnianego na rynku pracy. Rozmieszczenie to powinno być dostosowane do rozmiarów i struktury produkcji dóbr i usług, na które istnieje popyt, infrastruktury technicznej i społecznej oraz szacowanego tempa ich rozwoju w krótkim, średnim i długim horyzoncie czasu. W procesie alokacji siły roboczej za pośrednictwem rynku pracy brane są pod uwagę prawidłowości związane z podziałem pracy, co znajduje wyraz w określonej strukturze sektorowej, działowej, gałęziowo-branżowej, podmiotowej i przestrzennej. Struktury te powinny być komplementarne, bo inaczej nie gwarantują sprawnej kooperacji poszczególnych podmiotów gospodarowania. Alokacja wymaga wysokiej elastyczności zasobów siły roboczej z powodu wysokiej zmienności produkcji, procesów inwestycyjnych, popytu efektywnego, powstawania nowych potrzeb. Z tego powodu siła robocza musi charakteryzować się wysokim stopniem dyspozycyjności poziomej ( różne zastosowania siły roboczej na tym samym poziomie kwalifikacji ) i pionowej ( zastosowanie siły roboczej do prac wymagających coraz wyższych kwalifikacji ) oraz znaczną mobilnością przestrzenną.
-proces wykorzystania siły roboczej jest wyrażony, po pierwsze, zasobami jej użytkowania przez podmioty gospodarcze, tj. pracodawców i formami jej wyposażania w środki produkcji i kwalifikacje, po drugie - systemami zarządzania użytkowaniem siły roboczej, po trzecie - niezbędnymi nakładami na stosowane sposoby użytkowania siły roboczej i systemy zarządzania, a po czwarte - uzyskanymi efektami przez poszczególne podmioty gospodarcze.
Prawo Clarka, Fishera i Fourastie:
Na skutek rozwoju technologii produkcji, wzrostu wydajności pracy i poziomu płac realnych następuje ewolucja ogólnej, tj. sektorowej struktury zatrudnienia. Te wyraźnie zarysowane tendencje nazywane są w literaturze prawem C. Clarka, A. Fishera i J. Fourastie. Według tego prawa mają miejsce następujące prawidłowości:
-przy coraz bardziej zaawansowanym rozwoju gospodarczym następuje bezwzględny i względny spadek zatrudnienia w rolnictwie,
-uprzemysłowienie gospodarki powoduje wzrost bezwzględny i do pewnego momentu względny zatrudnienia w sektorze drugim, co jest wynikiem przepływu do tego sektora pracowników z rolnictwa i różnic w osiąganych w obu sektorach wydajności pracy,
-ograniczenie zatrudnienia w rolnictwie i ustabilizowanie z czasem zatrudnienia w przemyśle oraz wzrost w sektorze usług powodują proces serwicyzacji gospodarki, tj. bardzo szybkiego rozwoju usług; przyrost zatrudnienia w sektorze usług jest możliwy głównie dzięki osiągnięciom techniki, które umożliwiają wzrost wydajności pracy i produkcji, przy stopniowym ograniczaniu zatrudnienia w sektorze pierwszym i drugim ( dalszy wzrost popytu na usługi jest wynikiem wzrostu wyposażenia gospodarstw domowych i przeciętnego poziomu wykształcenia społeczeństwa; ponadto usługi charakteryzują się ogólnie niższą substytucją pracy żywej przez uprzedmiotowioną ).
Istota i rodzaje bezrobocia
Bezrobotni to ludzie w wieku zdolności do pracy i mający tę zdolność, ale z różnych powodów nie mogący znaleźć pracy.
Bezrobocie frykcyjne jest to bezrobocie nieuniknione, ponieważ na rynku pracy dokonywane są nieustannie przemieszczenia siły roboczej w układach przestrzennych - między regionami gospodarczymi, w układach rzeczowych - między sektorami, działami, gałęziami i przedsiębiorstwami, w układach pionowych, wynikających ze struktury kolejnych stanowisk pracy w obrębie zawodu, które wyznaczają drogi awansu, degradacji lub stabilizacji zawodowej pracowników i w układach poziomych, w których dokonywane są przesunięcia między poszczególnymi zawodami i specjalizacjami.
W każdej dynamicznej gospodarce, w wyniku różnych niedokładności w procesach przystosowawczych popytu do podaży na siłę roboczą oraz wymogów pracy do poziomu i rodzaju wykształcenia siły roboczej, zachwiana zostaje ciągłość stanu pełnego zatrudnienia. Na rynku pracy ma miejsce ciągły proces flukuacji siły roboczej. W każdym systemie są pracownicy porzucający pracę i poszukujący pracy.
Bezrobocie dobrowolne oznacza sytuację, gdy określona liczba osób mających zdolność wykonywania pracy nie chce podjąć jej z powodu nieodpowiadających warunków pracy lub innych względów. Wynika ono z braku potrzeby podjęcia pracy i zapewnienia warunków życia np. przez rodzinę.
Bezrobocie sezonowe - w procesach gospodarowania wahania produkcji występują nie tylko z przyczyn społeczno-ekonomicznych, lecz również z powodów naturalnych, np. w rolnictwie, budownictwie, transporcie itp. W okresach natężenia prac pojawia się dodatkowy popyt na siłę roboczą.
Wyżej wymienione formy bezrobocia zawsze występują na rynku pracy, są one bezrobociem nieuniknionym, nazywanym bezrobociem normalnym. Uznaje się, że gdy bezrobocie normalne nie przekracza 3-4% zasobów siły roboczej, to w gospodarce osiągnięty zostaje stan pełnego zatrudnienia, a na rynku występuje tendencja do równowagi między popytem a podażą siły roboczej.
Bezrobocie przymusowe jest to taka sytuacja, gdy określona liczba osób poszukuje pracy, chce pracować przy jakiejkolwiek płacy, a nie może znaleźć zatrudnienia.
Bezrobocie chroniczne dotyczy osób, które z różnych powodów ( np. podeszły wiek, gorszy stan zdrowia, przeszłość polityczna ) nie maja szans w warunkach konkurencji na otrzymanie pracy, gdy ją utracą z przyczyn niezależnych od siebie.
Bezrobocie strukturalne wiąże się z niedostosowaniem popytu do podaży siły roboczej, w wyniku nierównomiernego wzrostu gospodarczego. Jest ono spowodowane brakiem kapitału lub złymi proporcjami w rozmieszczeniu zasobów produkcyjnych gospodarki.
Bezrobocie naturalne jest sumą bezrobocia frykcyjnego i strukturalnego.
Bezrobocie nieefektywnego popytu powstaje jako wynik niedostatecznego popytu na dobra, które mogą być wytwarzane przy pełnym wykorzystaniu siły roboczej. Liczy się je jako różnica między liczbą osób poszukujących pracy a liczbą stanowisk pracy.
Bezrobocie płacowe powstaje na skutek zbyt wysokich płac realnych. Przyczyn występowania takiego bezrobocia upatruje się w wymuszaniu przez silne związki zawodowe wysokiego poziomu płac w skali krajowej, bez brania pod uwagę różnic, jakie występują w układach regionalnych i gałęziowych.
1