10022

I \\\!V \vs n-r

z dziećmi (Helunia Stawska nie przypadkiem wyczuwa w nim naturę Niską), jako zdolność rojenia, fantazjowania, marzenia. I to dzieciństwo będzie z nim do chwili ostatniej. Gdy gasnącymi oczyma ogarnia swoje życie, dozwoli mu Prus powrócić wspomnieniem do chłopięcego dymnika na Starym Mieście, by pożegnalnie spojrzał na malejący krążek światłości w stronie praskiego brzegu Wisły .

To wyróżnienie Rzeckiego dzieciństwem winniśmy w Lalce zauważyć, bo Prus. który ze wszystkich pisarzy pozytywistycznych najwięcej miał serca i talentu do opisywania dzieci (tę jego właściwość podnosił kiedyś Stanisław Brzozowski. przeciwstawiając ją Orzeszkowej ^Q). autor Antka i Anielki. Sierocej doli i Grzechów dzieciństwa wyróżnia ..stan" dzieciństwa jako formację duchową o wartościach humanistycznych specjalnego formatu. Rys dzieciństwa objawia się w Rzeckim zdolnością do ..zawieszania* rzeczywistości, do narzucania jej znaczeń, których on sam pragnie, do przetwarzania tego, co przykre — w mniej przykre, nieraz w zabawne. To przecież za sprawą Rzeckiego wnika do powieści najwięcej chwil wesołości. To on przyrządza czytelnikowi najważniejsze sceny humorystyczne i to przyrządza z materii, która bynajmniej .,z natury" humorystyczna nie jest. Cała np. historia z lichym administratorem, nieznośną Krzeszowską, niesfornymi studentami w kamienicy nabytej przez Wokulskiego (nie dość, że nie płacą komornego. to jeszcze żegnają pana Ignacego impertynencją o starczym uwiądzie mózgu) przeobraża się w jego relacji w zabawną opowieść o zwariowanym światku, z którego nie sposób się nie śmiać. Kłopot z kamienicą przemienia się więc w rodzaj zabawmy z kamienicą.

⁷⁹ Zob. S. Brzozowski, Współczesna powieść polska (1906) [w:] S. Brzozowski, Współczesna powieść i krytyka literacka, oprać, i wstępem opatrzy! J. Z. Jakubowski, Warszawa 1971, s. 97.

Rysem zaś drugim „naiwności” Rzeckiego jest jego niepoprawna ludowość. Są w Lalce postacie bardziej od niego plebcjskic (Wysoccy, Węgielek), lecz on właśnie ma cechy najnicwątpliwicj wiązane przez Prusa z ludem. Legitymując się genealogiczną przynależnością do „gatunku" Rzeckich, Raczków i Domańskich / plebejskiego gniazda staromiejskiego, zachował ich mentalność: atawistyczny związek z miejscem urodzenia, nałogowe przywiązanie do ojczystych progów i stosunek do elementarnych ludzkich obowiązków. Jak Ślimak z Placówki nie umie żyć bez swojej góry piachu — tak Rzecki bez Warszawy. I nie potrafi obojętnie przechodzić koło cudzej biedy. Jest pod tym względem krewnym bohatera tytułowego Michałka (1880) i bohaterki szkicu Na wakacjach (1884): ma ich gotowość służenia innym w potrzebie. Bez wielkich słów i patetycznej gestykulacji. Niezgrabnie, ale serdecznie. Wie więcej od Michałka i od dziewczyny ze szkicu Na wakacjach, ale wiedza nie wysuszyła w nim instynktu wspólnoty i ufności do ludzi. Daje więcej, niż bierze. Zostawia więcej, niż zastał.

To on przede wszystkim ociepla tę wizję Warszawy, jaką mamy w Lalce. On. a nie Wokulski. Wokulski z rzadka patrzy na Warszawę jako na swój dom.

Rzecki też przede wszystkim jest — niczym Mickiewiczowska pieśń gminna arką przymierza między dawnymi a młodszymi laty. pamięcią o żołnierzach-tułaczach, o wielkich nadziejach i ważnych doświadczeniach przeszłości.

Ostatecznie Ignacemu Rzeckiemu nie zostaną przez Pru-sa-realistę oszczędzone bolesne zawody, rozczarowania i niezasłużone poniżenia. W pewnym momencie zbierze się ich więcej, niż będzie zdojne wytrzymać jego serce. Po jego samotnym skonaniu powieje przejmującym smutkiem i beznadziejnością.

Byłoby jednak niedopatrzeniem, gdybyśmy wśród mroków finału Lalki przeoczyli dziwne koleje losu słów „Non omnis