11137 img011

razem stanowią normalną konstrukcją składniową, najczęściej zdanie. Te dwa typy reakcji noszą nazwy: reakcja substytutywna i reakcja predykaty w n a.

Na hasło ,,chata” (hut) jedną z odpowiedzi było: „spaliła się” (burnt out); inna odpowiedź brzmiała: „jest to mały ubogi domek” (is a poor little house). Obie reakcje są predykatywne; ale pierwsza stwarza kontekst czysto narratywny, podczas gdy w drugiej zachodzi podwójny związek z podmiotem „chata”: z jednej strony przyległość pozycyjna (mianowicie składniowa), z drugiej podobieństwo semantyczne.

Ten sam bodziec wywołał następujące reakcje sub-stytutywne: tautologię „chata” (hut); synonimy „chałupa” (cabin) i „rudera” (hovel); antonim „pałac” (pałace) i metafory „nora” (den) i „legowisko” (burrow). Zdolność dwóch wyrazów do zastępowania się wzajemnie jest wypadkiem podobieństwa pozycyjnego, a nadto wszystkie te odpowiedzi są połączone z bodźcem przez podobieństwo semantyczne (lub przez kontrast). Reakcje metonimiczne na ten sam bodziec, takie jak „strzecha” (thatch), „ściółka” (litter) lub „bieda” (po-verty)_t łączą i kontrastują podobieństwo pozycyjne z pjzyległością semantyczną.

/W manipulowaniu tymi dwoma rodzajami związku (podobieństwo i przyległość) w ich dwóch odmianach (pozycyjnej i semantycznej), a więc w ich wybieraniu (selecting), kombinowaniu i ustawianiu w hierarchii (ranking), jednostka daje wyraz swemu stylowi osobistemu, swym skłonnościom i upodobaniom językowym)

Wzajemne działanie tych dwóch elementów jest szczególnie widoczne w sztuce słowa. Bogaty materiał do badania tego związku można znaleźć w typach wierszy, w których występuje obowiązkowy paralelizm między następującymi po sobie wersami, np. w poezji biblijnej al'bo w zachodniofińskich i — do pewnego stopnia — w rosyjskich tradycjach ustnych. Daje to obiektywne kryterium pozwalające określić, co w danym społeczeństwie językowym działa jako odpowiednik. Skoro każda z tych dwóch relacji (podobieństwo i przyległość), i to każda w jednej z dwóch odmian, może wystąpić na każdym poziomie języka — morfę-

>

micznym, leksykalnym, składniowym i frazeologicznym — powstaje imponujący system możliwych konfiguracji. Każdy z dwóch biegunów może przeważać. Na przykład w rosyjskich pieśniach lirycznych panują konstrukcje metaforyczne, podczas gdy w epice bohaterskiej przeważa sposób metonimiczny.

Różne motywy wpływają na wybór każdego z tych alternantów w poezji. Często stwierdzano przewagę procesu metaforycznego w romantyzmie i symbolizmie, ale nie zostało jeszcze dostatecznie ugruntowane przekonanie, że właśnie przewaga metonimii leży u podstaw tzw. kierunku realistycznego i właściwie określa stadium przejściowe między schyłkiem romantyzmu a początkiem symbolizmu. Idąc za związkami opartymi na przyległości, autor realista przechodzi metonimicznie od intrygi do atmosfery i od charakterów do kolorytu lokalnego i czasowego. Lubi szczegóły synekdochiczne. W scenie samobójstwa Anny Kareniny uwaga artystyczna Tołstoja skupiona jest na torebce bohaterki; a w Wojnie i pokoju synekdochy „puszek na górnej wardze” ‘lub „odkryte ramiona” występują jako zastępniki żeńskich postaci, do których te cechy należą.

Zjawisko przewagi to jednego, to drugiego z tych dwóch procesów nie jest bynajmniej ograniczone do sztuki słowa. Ta sama zmienność występuje w innych systemach znaków.⁶ Jaskrawym przykładem z historii malarstwa jest wyraźnie metonimiczna orientacja ku-bizmu, gdzie przedmiot zostaje przekształcony w zespół synekdoch; natomiast malarze surrealizmu wykazują postawę zdecydowanie metaforyczną. Od czasu D. W. Griffitha sztuka filmowa z jej szerokimi możliwościami zmian kąta, perspektywy i ogniska zdjęć zerwała z tradycją teatru i zaczęła stosować niespotykaną rozmaitość synekdochicznych zbliżeń (close-ups) i w o-góle metonimicznych „ustawień” (set-ups). W takich filmach, jak Chaplina, te chwyty z kolei zostały zastąpione przez nowomodny metaforyczny „montaż”

• Zaryzykowałem w swoim czasie kilka szkicowych uwag

0    tendencji metonimicznej w sztuce słowa, w malarstwie

1    w filmie (Jakobson, 1933), ale główny problem tych dwóch procesów i ich przeciwstawności nie został dotąd zbadany.

171