124

124 ///. Pragmatyzm

być w stanie je zaobserwować. Wedle tego stanowiska o obserwowal-ności stanu rzeczy decyduje jego wewnętrzny charakter, a nie to. czy występuje w rzeczywistym bądź możliwym doświadczeniu jakiejkolwiek konkretnej osoby. Z drugiej strony, można przekonująco argumentować. żc zdanie posiada znaczenie tylko dla interpretującego, i że wówczas, gdy jest ono traktowane jako zmierzające do wyrażania faktów empirycznych, interpretujący może je rozumieć jedynie w kategoriach różnicy, jaką jego prawdziwość bądź fałszywość czyniłaby w^f jego doświadczeniu. Zupełnie niezależnie od trudności, do których, jak się już przekonaliśmy, pogląd ów prowadzi w przypadku zdań pozornie dotyczących przeszłości, nasuwa on znacznie poważniejszy, i w istocie rozstrzygający zarzut, iż nie można go w sposób spójny uogólnić. Jeśli bowiem mogę nadać sens zdaniu, które wyraźnie odnosi się do doświadczeń innej osoby jedynie w kategoriach różnicy, jaką prawdziwość tego, co ono wyraża, czyniłaby w^? moim doświadczeniu, nie mogę zakładać, iż to samo da się prawdziwie powiedzieć o każdym innym. Nie mogę przypisywać innej osobie zdolności do interpretowania zdania zgodnie z różnicą, jaką prawdziwość tego, co ono wyraża, czyniłaby w jego doświadczeniu, ponieważ ex hypothesi odniesienie do jego doświadczenia nie oznacza dla mnie niczego, chyba że tylko w tej mierze, w jakiej mogę zinterpretować je w kategoriach mojego doświadczenia. W konsekwencji teza. iż każdy, kto interpretuje pewne zdanie, musi interpretować je w kategoriach własnego doświadczenia, jest tezą, której żaden filozof nie może w sposób spójny łączyć z założeniem, że oprócz niego istnieją inni użytkownicy języka; nie może bowńem na mocy zasady, którą akceptuje, przypisywać żadnego sensu takiemu założeniu, poza jakimś odniesieniem do zachow^rania tych innych ludzi, które może być weryfikowane przez jego własne doświadczenia.

Można by wskazywać, iż dałoby się tu zachować symetrię interpretując każde sprawozdanie z doświadczenia, w tym z własnego doświadczenia, jako reakcję na pewien bodziec fizyczny. Następnie sprawozdanie to byłoby interpretowane jako opis publicznie obscrwowal-nego stanu rzeczy, który tę reakcję wywołał. Ponieważ Lewis zakłada, iż qualia są niewyrażalne, taką formę przyjmowałyby zdania obserwacyjne. które służą w jego systemie jako sprawdziany dla hipotez bardziej abstrakcyjnych. Pojawiają się jednak trudności, gdy dochodzi do interpretacji zdań, które mają zdawać sprawę nie z tego, co ktoś postrzega, lecz z myśli, uczuć i wrażeń. Nie sądzę, by wiarogodne było (wiedzenie, iż wypowiadanie takich zdań jest sposobem wyrażania warunkowych hipotez dotyczących czyjegoś zachowania. Nawet gdyby stany mentalne były faktualnie tożsame ze stanami centralnego układu nerwowego, a to nie zostało wcale dowiedzione, podmiot owych stanów nie opisywałby ich w taki sposób, a problem interpretacji podawanych przez niego opisów byłby nadal aktualny.

Ta trudność, a także kłopoty z przeszłością zostałyby wyeliminowane, gdyby znaczenie zdania zostało utożsamione z warunkami prawdziwości sądu, który ma ono wdrażać, a owe warunki prawdziwości mogłyby być takie same dla każdego, kto interpretuje zdanie, niezależnie od tego, kim jest i jakie zajmuje położenie w czasie i w przestrzeni. lak więc, w przypadku zdań interpretowanych jako przypisujące myśl lub uczucie pewmej konkretnej osobie w określonej chwili, warunki prawdziwości sprowadzałyby się do tego. że osoba, o którą chodzi, w chwili, o której mowa, istotnie ma tę myśl lub to uczucie; w przypadku zdania interpretowanego jako zdanie wyrażające sąd historyczny, taki jak opis bitwy mającej miejsce w pewnym określonym czasie, warunki prawdziwości sprowadzałyby się do tego, czy w owym czasie miała miejsce bitwa odpowiadająca temu opisow^fi. Jeśli chodzi o znaczenie zdań, w pierwszym przypadku nic jest istotne, czy osoba, do której zdanie się odnosi, była mną samym, czy kimś innym, natomiast w drugim przypadku nic jest istotne, w jakiej relacji czasowej pozostaje wypowiedzenie zdania do zdarzenia, z którego zdaje ono sprawę. Jeśli w drugim przypadku uznamy za paradoksalne, że gramatyczny czas zdania nie ma w^rpływu na jego znaczenie, paradoks ów daje się usunąć poprzez dodanie uzupełnienia, że zdarzenie, do którego się odnosimy, pozostaje w^f określonej relacji czasowej do wypowiedzenia zdania. Miałoby to jednak tę niezręczną konsekwencję, iż obracałoby każde zdanie czasowe w zdanie, które odnosiłoby się częściowo do samego siebie. Alternatywnym rozwiązaniem byłoby wykorzystanie wyrażenia wskazującego, takiego jak „wcześniej niż teraz". Uchwycilibyśmy w ten sposób informację, która w naszym przykładzie przekazywana jest przy pomocy czasu przeszłego, co rnia-