15848 skanowanie0002 (149)

90 Różnorodność organizmów — przegląd systematyczny

da się z dwóch podstawowych części: nici kwasu nukleinowego (DNA lub RNA) i otoczki białkowej, zwanej kapsydem (rys. 3.1). Kapsyd pełni wyłącznie funkcje ochronne, zabezpieczając kwas nukleinowy przed niekorzystnym oddziaływaniem środowiska podczas bytowania wirusa poza organizmem żywiciela. Niektóre wirusy (np. wirus HIV) są dodatkowo pokryte osłonką lipoproteinową, o budowie zbliżonej do budowy błony komórkowej. Nić kwasu nukleinowego jest nośnikiem informacji genetycznej, niezbędnej do odtwarzania potomnych cząstek wirusa. Większość wirusów nie ma jednak własnych układów enzymatycznych, nieodzownych do przeprowadzenia tego procesu. (Do wyjątków należy pod tym względem wirus HIV, u którego występuje enzym odwrotna trans-kryptaza). Chociaż więc wirusy dysponują informacją genetyczną, zwykle nie mogą samodzielnie przekazać jej następnym pokoleniom. Wykorzystują do tego komórki żywicieli. Za pośrednictwem własnej informacji genetycznej narzucają im takie zmiany metabolizmu, które prowadzą do syntezy wirusowego kwasu nukleinowego i wirusowych białek. Inaczej mówiąc, wirusowy kwas nukleinowy zastępuje kwas nukleinowy komórki żywicielskiej, który ulega rozkładowi wkrótce po infekcji.

Wszystkie wirusy są więc pasożytami. W stanie wolnym — poza komórkami żywicieli — nie wykazują żadnych przejawów życia. Żywicielami wirusów, zależnie od ich rodzaju, są bakterie, rośliny i zwierzęta. Do wnętrza komórek gospodarza wirusy dostają się reagując chemicznie z ich powłokami, wykorzystując już istniejące uszkodzenia lub też są tam wprowadzane przez 7wj0r7Ptf5 fnn. owaciv) Frlpmontorn r^k7vnnvn^r? winiSR ips⁺ jgqo kwas nuKieinowy. Otoczka białKowa czysto nawot nie wnika do zakażonej komórki. Wewnątrz zaatakowanej komórki namnażają się nici wirusowego kwasu nukleinowego, otaczają się nowo syntetyzowanymi (przez układy enzymatyczne żywiciela) kapsydami, po czym w pełni uformowane nowe wirusy — zdolne do kolejnych infekcji — wydostają się z zakażonej, zwykle już zniszczonej komórki. Następuje to albo w wyniku lizy komórki, albo też (u form wyposażonych w iipopro-teinową osłonkę) poprzez włączenie się osłonki do błony komórkowej i uwolnienie kapsydu z nicią kwasu nukleinowego.

W organizmach wielokomórkowych wirusy rozprzestrzeniają się, atakując nowe tkanki i narządy. U roślin może się to GoKonywctć zo. pośrednictwem plasmodesm, stanowiących bezpośrednie połączenie między sąsiednimi komórkami, albo poprzez wiązki przewodzące. U zwierząt wirusy są roznoszone przez płyny ustrojowe.

Wirusami o szczególnej budowie są tzw. bakteriofagi, czyli pasożyty baklerii. Składaj?, się one z główki zawierającej kwas nukleinowy w otoczce białkowej (kapsydzie) oraz z białkowej nóżki, niekiedy kurczliwej, zakończonej płytką z kurczliwymi włókien-kami (rys. 3.2). Tymi włókienkami wirus przyczepia się do komórki bakteryjnej. Wtedy przez kanalik

Rys. 3.2. Schemat budowy bakteriofaga

w nóżce — na skutek jej skurczu — do cytoplazmy bakterii wstrzykiwana jest nić kwasu nukleinowego. Zwykle po upływie około 30 minut od zakażenia bakteria rozpada się, uwalniając kilkaset nowo utworzonych wirusów.

$ Choroby wirusowe. Wirusy atakujące rośliny i zwierzęta są przyczyną wielu chorób, często bardzo niebezpiecznych. Wirusowe choroby roślin są szczególnie rozpowszechnione wśród gatunków uprawnych — wieiu warzyw i roślin ozdobnych. Uie-gają im m.in. ziemniaki, pomidory i tytoń. Najczęstszymi objawami wirusowych schorzeń roślin są plamistość (mozaiki) i pomarszczenie liści (kędzierzawki; rys. 3.3), liściozwój i plamy nekrotyczne (martwica). Często pojawia się lokalny rozrost (bujanie) tkanek w postaci guzów na korzeniach lub łodygach. Ostatecznym wynikiem choroby wirusowej jest zwykle karłowatość i obniżenie zdolności do owocowania, a często uschnięcie rośliny.

Ze względu na dużą szybkość namnażania wirusów i łatwość ich rozprzestrzeniania się, choroby wi-