17487 IMG�68

Część pierwsza. Definicje ł rozróżnienia

teoretyk Samuel Johnson mógł jeszcze wyobrażać sobie poezję w kategoriach „wspaniałej ogólności", myśliciele i teoretycy różnych kierunków naszej epoki (Bergson, Gil-by, Ransom, Stace) zgodnie podkreślają szczególność jako zasadniczą kategorię poezji. Otello, powiada Stace, nie jest dramatem o zazdrości, lecz dramatem przedstawiającym zazdrość Otella, ten szczególny rodzaj zazdrości, jaki może odczuwać Maur ożeniony z Wenecjanką ⁴.

Typowość czy niepowtarzalność? — teoretycy i obrońcy literatury mogą kłaść silniejszy nacisk na jedno, albo na drugie, literatura bowiem jest, można twierdzić, bardziej ogólna niż historia i biografia, lecz zarazem bardziej szczególna niż psychologia lub socjologia. Ale nie tylko teoria literatury dopuszcza tę alternatywę. W praktyce literackiej stopień ogólności i szczególności jest różny, zależnie od dzieł i okresów. Pielgrzym Bunyana i Every-man mają na celu reprezentowanie ludzkości, ale Morose, dziwak występujący w komedii Jonsona Milcząca kobieta, jest postacią bardzo specjalną i osobliwą. Zasadą charakteryzowania postaci literackich zawsze było łączenie „typu" z „indywidualnością” — ukazywanie typu w rysach indywidualnych lub indywidualności w sylwetce typowej. Próby interpretowania tej zasady i szeregu dogmatów na niej opartych nie okazały się bardzo interesujące. Typologia postaci literackich ma początek u Horacego w jego teorii decorum, oraz w galerii typów, którą stworzyła komedia rzymska (żołnierz samochwał, skąpiec, rozrzutny i kochliwy syn, zaufany sługa). Koncepcję typologiczną znajdujemy również w siedemnastowiecznych Charakterach i u Moliera. Ale jak można szerzej zastosować to pojęcie? Czy Piastunka z Romea i Julii to postać typowa? Jeżeli tak, czego jest typem? Czy Hamlet jest typem? Ola publiczności elżbietańskiej był nąjpewniej typem człowieka o usposobieniu melancholijnym, mniej więcej takim, jakie przedstawia Timothy Bright. Obok tego jednak jest on wyposażony w szereg innych cech, a jego melancholia ma szczególne źródła i tło. Postać będąca jednocześnie indywidualnością i typem jest w pewnym ¹

sensie konstruowana jako połączenie wielu typów — Hamlet to również człowiek zakochany (aktualnie lub kiedyś), człowiek uczony, znawca sztuki dramatycznej, szermierz. Każdy człowiek jest wypadkową lub splotem rozma’ ych typów — nawet najprostszy. Postaci typowe w liter- turze sprawiają wrażenie „jednowymiarowych”, czyli w. izia-nych tak, jak zawsze widzimy ludzi, z którymi utrzymujemy stosunki jednego tylko rodzaju, albo „wielowymiarowych”, czyli takich, które odsłaniając różne swoje strony i stosunki, ukazują się w różnych sytuacjach — żyjąc sprawami publicznymi, prywatnie, na tle obcych krajów⁸.

Poznawczą wartość w dramacie i powieści ma też mieć psychologia. Nieraz słyszymy zdanie, że „od powieściopi-sarza możemy dowiedzieć się o naturze ludzkiej więcej niż od psychologa”. Horney zaleca Dostojewskiego, Szekspira, Ibsena i Balzaka jako niewyczerpane źródła wiedzy w tym zakresie. E. M. Forster w książce Aapects of the Novel zwraca uwagę, jak bardzo mała jest liczba osób, których życie wewnętrzne i motywy postępowania są nam znane, i sądzi, że powieść wyświadcza nam dużą przysługę, odkrywając psychikę działających w niej postaci ⁸. Życie wewnętrzne jego własnych bohaterów trzeba zapewne rozumieć jako zdobycz przenikliwości autora. Można twierdzić,, że arcydzieła powieści dostarczają materiału psychologom albo że są dla nich historiami przykładnymi, mają wartość ilustracji. W takim jednak razie musimy uznać fakt, że psychologowie interesują się powieścią tylko dla jej uogólniającej typowości — charakter Goriota wydobywają zatem z całego tła (pensjonatu pani Vauquer) i kontekstu, jakim jest reszta postaci.

Max Eastman, sam także poeta minor, nie godzi się z poglądem, że „myślenie literackie” może w epoce nauki rościć sobie pretensje do odkrywania prawdy. „Myślenie literackie” to po prostu niewyspecjalizowana, dyletancka refleksja z okresu przednaukowego, która usiłuje prze-

* Terminologia E. M. Forstera z Jego książki Aspects of the Novel, Londyn 1917, s. 103 i n. (w oryginale /lat i round, postaci „płaskie'¹ ² 1 „wypukłe" — przyp. tłum.).

K. Horney, Self-Analysis, Nowy Jork 1942, s. 38 i n.^-, Forster, op., cit., s. 74.