18054 Wykłady z polskiej fleksji3
73

206 Synteza i analiza fleksyjna w słownikach polskit li

których nie podano żadnych reguł lub dla których nie ma reguł pasujących. Po drugie, nieregularne są formy, których nie można utworzyć na podstawie pierwsze! pasującej reguły.

Formy nieregularne ze względu na zestaw reguł przyjęty w jakimś słowniku nie muszą być jednak nieregularne systemowo, tzn. ze względu na relacje i opozycje obserwowane w systemie języka. Inaczej mówiąc: nie każda forina regularna systemowo musi być regularna ze względu na dany zestaw reguł W danym zestawie reguł może np. nie być reguły potrzebnej do utworzenia jakiejś formy systemowo regularnej albo może być ona niedostępna, albo może być dostępna, ale dawać zły wynik. Regularność systemowa (definiowana w odniesieniu do systemu języka) i regularność opisowa (definiowana w odniesieniu do reguł wybranych w danym opisie języka) nie muszą się pokrywać.

Formy opisowo regularne określimy po prostu jako takie, które można utworzyć za pomocą danego zestawu reguł. Nie ma potrzeby uściślać tej definic|l i nie jest to możliwe, gdyż szczegóły zależą od konkretnej postaci reguł i zasad ich stosowania. Co może to oznaczać konkretnie, objaśniliśmy właśnie nu przykładzie Innego słownika języka polskiego.

Formy systemowo regularne określimy natomiast jako takie, które można utworzyć za pomocą silnych reguł, obejmujących setki lub tysiące leksemów danego języka. I ta definicja jest dosyć ogólnikowa i nie może być inna, gdyż regularność systemowa nie jest pojęciem wyodrębniającym się ostro, IccflJ stopniowalnym, tzn. jedne formy można uznać za mniej regularne od innych. Aby się o tym przekonać, zacytujmy jeszcze jeden fragment Schematycznego indekm a tergo polskich form wyrazowych, obejmujący formy czasownikowe na -uje (zolu tabela 10):

Tabela 10. Fragment Schematycznego indeksu a tergo Tokarskiego-Saloniego

-uje	IV 3	-ować
-uje	VII la 3	-ywać
-uje	VIIIb 3	-iwać
-uje	VIIIb 3	-ać
-uje	Xa 3	-uć
uje	XII 3	ujeść

pracuje, abstrahuje, cechuje, mianuje, feruje, gazuje (6350) podskubuje, obiecuje, przekonuje, podszeptuje (1100) usługuje, podryguje, podsłuchuje, podskakuje (350) rozstrzeliwuje, omgliwuje, poboliwuje, przemyśliwuje (16) kuje, kluje, kłuje, snuje, pruje, psuje, czuje, wyzuje (1.30) uje

Jak już wiemy, w ostatniej kolumnie Indeks podaje informacje o produktywności! poszczególnych reguł analitycznych, oparte na Słowniku języka polskiego pod red Doroszewskiego. Obok reguł odnoszących się do tysięcy leksemów występują, juk widać, reguły jednostkowe, odnoszące się do jednego leksemu, przy czym międ/.y tymi skrajnościami nie ma przepaści, lecz obszar pełen przypadków pośrednich W związku z tym trudno rozstrzygnąć niearbitralnic, które formy flcksyjnc n systemowo regularne, a które nie. Znacznie bezpieczniej (i sensowniej) powiedzieć, że jedne formy są systemowo mniej regularne, a inne hardziej regularne. 7« nieregularne można a priori uznać tylko formy jednostkowe, np. formę uje leksemu UJEŚĆ, dla której w Indeksie powołano specjalną regułę, zob. ostatni wiersz tabeli 10. Słowo reguła jest tu oczywiście użyte konwencjonalnie - w odniesieniu do icguł obsługujących jedno słowo należałoby raczej użyć słowa wyjątek.

12.9. Podsumowanie

Fleksja jest działem gramatyki, a sprawy gramatyczne tradycyjnie oddziela się ud słownikowych w myśl założenia, że to, co regularne, należy do gramatyki, a to, co nieregularne - do słownika. Wynikałoby stąd, że w zakresie fleksji słowniki powinny się ograniczyć do notowania wyjątków, pozostawiając gramatykom '.pisywanie wzorcowych paradygmatów i reguł przekształcania form. Jednak to tradycyjne rozgraniczenie gramatyki i słownika jest, jak widzieliśmy, zbyt silne. Słownik powinien nie tylko notować wyjątki, ale też kategoryzować wyrazy pod względem ich cech gramatycznych, a w szczególności fleksyjnych - w przeciwnym razie nie będzie wiadomo, które reguły zastosować do danego wyrazu.

Rola informacji fleksyjnych w słowniku jest inna niż w podręczniku gramatyki. Użytkownicy słownika potrzebują nie tyle wykładu na temat odmiany wyrazów w danym języku, ile praktycznych wskazówek, jak utworzyć określoną formę danego leksemu lub do jakiego leksemu odnieść formę napotkaną w tekście. Dlatego informacje (leksyjne w słowniku powinny mieć charakter raczej proceduralny niż czysto opisowy.

Według aforyzmu, który ukuli Szpakowicz i Świdziński (1981: 35) w pracy 0 schematach składniowych współczesnej polszczyzny, „wszystkie drogi w składni prowadzą do słownika”. W równej mierze dotyczy to fleksji i w ogóle gramatyki. Słownik jest punktem dojścia dla każdego, kto zajmuje się refleksją gramatyczną -niekoniecznie słownik jako kompendium wydawnicze, ale na pewno słownik jako pewien rodzaj opisu języka, taki mianowicie, który schodzi na poziom zjawisk jednostkowych. Bez słownika opis gramatyczny jest zawieszony w próżni. Nie tylko jednak określona koncepcja opisu słownikowego musi stać u podstaw gramatyki - także określona koncepcja opisu gramatycznego powinna być przyjęta przez autorów słownika. Między gramatyką a słownikiem istnieje zatem sprzężenie zwrotne. Praca nad słownikiem może służyć weryfikacji i doskonaleniu gramatyki i vice versa - analiza gramatyczna języka może być bodźcem do jego doskonalszych opisów słownikowych.

Więcej o stosunku gramatyki i słownika - zob. Bańko (2001: 50-61).

Ważniejsze terminy

Reguły dziedziczenia tematów obocznych - reguły określające, które formy fleksyjne mają laki sam temat, co forma hasłowa leksemu.

Porządek alfabetyczny a Ironie zwykły porządek alfabetyczny, w którym o miejscu słowa na liście decyduje jego pierwsza litera, w dalszej kolejności druga litera itd.. przy