36123 Wykłady z polskiej fleksji3
5

196 Syntezo i analiza fleksyjna w słownikach polskich

12.1. Projekt Jana Karłowicza

Przeszło sto lat temu, w obszernej rozprawie na temat nowego, projektowanego słownika polszczyzny, Jan Karłowicz (1876) sformułował postulaty opisu fleksyj nego, które oznaczały w istocie, że słownik powinien być wyposażony w instrukcję syntezy każdej formy wyrazowej każdego z opisanych w nim wyrazów. Polegać to miało na zamieszczeniu w słowniku wzorów odmiany i odsyłaniu każdego wyrazu do odpowiedniego wzoru, wraz ze wskazaniem form nieregularnych Karłowicz chciał też, by słownik informował o formach wariantywnych, o częstości użycia wariantów oraz o lukach w paradygmacie. Zwracał przy tym uwagę na fikcyjne rozstrzygnięcia niektórych gramatyk, nie oparte na tekstach, i postulował, by nowy, wielki słownik polszczyzny - przygotowany bez wstępnej selekcji, be/ uprzedniego rozstrzygania, co jest językowo poprawne, a co nie - stanowił podstawę dla nowoczesnych opisów gramatycznych języka polskiego.

Prekursorskie tezy Karłowicza nie miały niestety szans realizacji w owym czasie (w żadnym wypadku nie zrealizował ich ośmiotomowy Słownik języka polskiego, tzw. warszawski, który zaczął się ukazywać pod jego redakcją w 1900 r.), Ideę wyposażenia słownika w instrukcję tworzenia form fleksyjnych pocljąl dopiero Jan Tokarski w Słowniku języka polskiego PAN pod red. Witolda Doroszewskiego.

12.2. Synteza fleksyjna w Słowniku języka polskiego pod red. Witolda Doroszewskiego

Słownik pod red. Witolda Doroszewskiego ukazał się w jedenastu tomacll w latach 1958-1969. W myśl koncepcji opracowanej przez Tokarskiego (19581 poszczególne hasła rzeczownikowe i czasownikowe odesłano tu za pomocy numerów do odpowiednich tabel określających^, sposób ich odmiany. Forr nieregularne (niezgodne z tabelą) przytoczono w haśle, np.:

pisać ndk IX, pisze, pisz, ~any

i

Ponieważ tabela dla grupy IX czasowników nie określa wymian tematowyc|| w haśle pisać podano formy o zmienionym temacie: pisze, pisz■ Nie było potrze przytaczania innych fonu opartych na temacie pisz-, ponieważ Słownik zawiera reguły dziedziczenia tematów obocznych, określające, które formy mają taki sani temat, co forma przytoczona w haśle (zob. tom 1, s. LXXIV). W gruncie rzec z nic było potrzeby przytaczania nawet formy pisz, gdyż i ona daje się utworzyć mt podstawie podanych reguł - wystarczyło przytoczyć formę pisze.

Zauważmy, że odmiana wyrazu na podstawie paradygmatu wzorcowego wymaga od użytkowników słownika zidentyfikowania lemalu llcksyjncgo wyrazu i zakończenia (zazwyczaj jest nim końcówka fleksyjna, niekiedy poprzedzona przyrostkiem). W paradygmacie wzorcowym temat i zakończenie mogą być rozdzielone dla wygody użytkowników, por. paradygmat wzorcowy grupy IX w Słowniku pod red. Doroszewskiego, gdzie zakończenia zostały pogrubione:

wiązać	wiąż	wiązało
wiążę	wiążmy	wiązali
wiążesz	wiążcie	wiązały
wiąże	wiążący	wiązany
wiążemy	wiążąc	wiązani
wiążecie	wiązał	wiązano
wiążą	wiązała	wiązanie

Chcąc odmienić np. czasownik PISAĆ według podanego wzorca, musimy przede wszystkim zidentyfikować w jego formie kanonicznej temat fleksyjny (pis-) i zakończenie (-ać). Następnie, tworząc poszczególne formy fleksyjne, powinniśmy do wyodrębnionego tematu dodawać zakończenia właściwe tym formom, np. I>is-ał, pis-ała. Każdorazowo jednak należy najpierw sprawdzić, czy tworzona forma fleksyjna nie jest podana w haśle jako nieregularna, gdyż informacja hasłowa ma zawsze pierwszeństwo przed tabelaryczną. Co więcej, niektóre zakończenia należy dodawać nie do tematu formy kanonicznej, lecz do tematu innej formy, zgodnie z zasadą dziedziczenia tematów obocznych (np. pisz-esz). Przykład ten uzmysławia, że synteza formy fleksyjnej nawet w wypadku czasowników o stosunkowo prostej odmianie składa się w z wielu etapów, z których każdy może przedstawiać trudności użytkownikom słownika. Większość rodzimych użytkowników języka nie zdaje sobie z tego sprawy, gdyż mało kto z nich korzysta z informacji fleksyjnych w słowniku. Leksykograf musi jednak pamiętać też o cudzoziemcach, dla których odmiana wyrazów w obcym języku nie musi być oczywista i którym słownik powinien dostarczać informacji jasnych i pewnych.

Ćw. 2

Opis Tokarskiego, który przedstawiliśmy tu w skrócie na jednym tylko przykładzie, został zastosowany (z nie zawsze szczęśliwymi modyfikacjami) też w kilku innych słownikach, głównie wydanych przez PWN. Na przełomie lat 60. i 70. próbowano go zalgorytmizować, ale okazało się, że tak na poziomie koncepcji, jak i jej wykonania w poszczególnych hasłach nie jest on dostatecznie rygorystyczny - zbyt wiele pozostawia domyślności czytelnika. Powstały szczegółowe analizy opisu Tokarskiego (zob. artykuły w tomach Saloni 1987, 1988c, 1989) oraz prace doskonalące go (zob. Bień 1987, 1988, 1989, 199la, 199lb, 1992). Mimo różnych usterek koncepcja Tokarskiego, wdrożona w Słowniku pod red. Doroszewskiego, wyróżniała się w swoim czasie na tle leksykografii języków słowiańskich. Stała się też podstawą wiciu późniejszych prac i punktem odniesienia dla wielu gramatycznych i słownikowych opisów fleksji polskiej.