Wykłady z polskiej fleksji372

204 Synteza i analiza fleksyjna w słownikach polskich

w Indeksie hasło krótsze znajduje się za hasłem dłuższym, np. -aś jest za -mas, a -mas za ilomaś. To odstępstwo od zasad porządku a tergo wynika z metareguly 2, która każe umieścić regułę o węższym zakresie przed regułą o szerszym zakresie.

12.8. Synteza i analiza a regularność form

Synteza fleksyjna i analiza fleksyjna są przykładem zastosowania przekształceń, które polegają na tworzeniu jednych form fleksyjnych na podstawie innych form, Chociaż przekształcenia takie mogą być różne, wiele z nich daje się zapisać /.u pomocą reguł postaci:

z formy F: X-a -* X-P,

gdzie symbole X, a i Ji są pewnymi ciągami znaków literowych, w szczególności pustymi. Lewa strona reguły określa postać formy przekształcanej, a prawa strona określa postać formy tworzonej. Obie strony reguły połączone są strzałką.

Do przekształceń tego rodzaju należą m.in. reguły syntezy form fleksyjnych zastosowane w Innym słowniku języka polskiego. Dla uproszczenia zapisu syn* boi X pomijano w słowniku, kiedy zarówno a, jak i P były niepustymi ciągami znaków. Przykładowe reguły tworzenia celownika liczby pojedynczej rzeczowników wyglądają następująco:

z D lp n: -a -» -u z D lp ż: X X z D lp m: -a, -u -* -owi

Pierwsza z tych reguł dotyczy rzeczowników nijakich i każe zakończenie dopełniacza liczby pojedynczej zastąpić przez -u. Druga dotyczy rzeczowników żeńskich i opisuje przekształcenie tożsamościowe, czyli każe przyjąć, że celownill jest równy dopełniaczowi. Trzecia reguła dotyczy rzeczowników męskich (są tfl właściwie dwie reguły, które dla uproszczenia zapisano w skrócie, korzystają^ z faktu, że ich lewe strony są jednakowe).

Z regułami zastosowanymi w Innym słowniku zapoznamy się nieco dokłada iofl gdyż daje to sposobność do pewnych uogólnień na temat regularności fonu Zauważmy najpierw, że regułę można wykorzystać tylko wtedy, gdy jej Icwfl strona pasuje do formy przekształcanej. Na przykład wyżej podana reguła tworzeni^ celownika rzeczowników nijakich nie pasuje do rzeczownika muzeum, ktdfj w dopełniaczu nie ma zakończenia -a. Zasadniczo forma, której nic moźq| utworzyć za pomocą reguł, powinna być przytoczona w haśle (zob. 12,' mclarcguła 1). Celownika od muzeum nie trzeba było jednak przytaczać w słowniku, gdyż podany tam opis gramatyczny wyjaśnia, że w liczbie pojedynczej wszystkld formy lekscmu MUZEUM są równe formie hasłowej.

Ponieważ symbol X w zapisie reguły pasuje do dowolnego ciągu liter, więc następująca reguła tworzenia mianownika liczby mnogiej przymiotników w rodzaju żeńskim pasuje np. do form dużej, wesołej, zielonej itp.:

z D lp ż: X-j -> X

lej znaczenie jest oczywiste: z formy dopełniacza liczby pojedynczej należy usunąć końcowe j, co prowadzi do utworzenia form duże, wesołe, zielone itd.

Niekiedy w Innym słowniku podano po kilka reguł tworzenia jednej formy lleksyjnej. Jeśli reguły te są rozłączne (tzn. nie istnieje forma fleksyjna, do której uhie pasowałyby równocześnie), to należy wykorzystać po prostu tę, która pasuje do danej formy. Przykładem mogą być dwie reguły tworzenia dopełniacza liczby pojedynczej rzeczowników nijakich:

z M lp n: -o, -e -* -a

Obie każą tworzyć dopełniacz z mianownika liczby pojedynczej. Pierwsza pasuje np. do mianownika oko, druga do mianownika pole, a żadna nie pasuje do mianownika imię. Dopełniacz imienia został więc przytoczony w haśle.

Jeśli reguły tworzenia określonej formy fleksyjnej nie są rozłączne, to założono, że dostępna jest tylko pierwsza reguła, która pasuje. Założenie to było konieczne, .ihy zapewnić syntezie fleksyjnej jednoznaczność. Może się jednak zdarzyć, że spośród kilku podanych reguł pierwsza pasująca do danej formy fleksyjnej nie pozwala jej poprawnie przekształcić w formę, którą chcemy utworzyć, podczas gdy któraś z następnych reguł okazałaby się skuteczna. Ponieważ następne reguły nie są dostępne, forma, której nie da się utworzyć za pomocą pierwszej pasującej reguły, jest przytaczana w haśle.

Oto przykład: formę trzeciej osoby liczby mnogiej w rodzaju męskoosobowym c/asu przeszłego można tworzyć za pomocą dwóch reguł:

z formy typu „czytać”:

-eć -» -e-li

z formy typu „czytało”:

\do -» -li \

Pierwsza z nich każe zastąpić zakończenie -eć bezokolicznika zakończeniem -eli, druga zakończenie -ło trzeciej osoby liczby pojedynczej rodzaju nijakiego w czasie przeszłym każe zastąpić zakończeniem -li. Na podstawie pierwszej reguły utworzymy np. formę słyszeli, na podstawie drugiej reguły utworzymy formę i wlali. Natomiast formy tarli nie da się utworzyć na podstawie pierwszej reguły, mimo że reguła ta pasuje do bezokolicznika trzeć. W lej sytuacji druga reguła pozostaje niedostępna i forma tarli musi być przytoczona w haśle, mimo że dałoby się ją utworzyć na podstawie reguły drugiej. '

Możemy teraz dokładniej określić, które formy są nieregularne i jako takie /ostały przytoczone w Innym słowniku. Po pierwsze, nieregularne są formy, dla